Freyr - 01.07.1995, Blaðsíða 19

samt einhver upp á því hér á landi
að afla jurta og jafnvel rækta
nytjagrös til þess að bjarga sér og
sínum frá hungri. Það þurfti hins
vegar aðrar og meiri hvatir til þess
að reyna að segja öðrum frá reynslu
sinni af ræktun og neyslu grænmetis
og reyna jafnvel að miðla öllum
landsmönnum af þeirri þekkingu.
Síra Bjöm Halldórsson var öðmm
fremri í að gera tilraunir með
grænmetisræktun. En hvernig tókst
honum að hefja þessi ræktunarstörf,
og var ástæða til að vera að
uppfræða aðra um gidi þeirra? Er
fróðlegt að kanna nánar nokkur
atriði, er stuðluðu að því, að þessi
ræktun síra Björns verður lands-
kunn.
Sama ár og síra Bjöm fór að
Sauðlauksdal, og hóf að fást við
garðræktun, voru þeir Eggert Ólafs-
son og Bjami Pálsson sendir heim
til Islands með styrk frá danska Vís-
indafélaginu, sem var þá nýlega
stofnað. Attu þeir að kanna náttúru
landsins og safna náttúrugripum,
lýsa þjóðinni og atvinnuháttum
hennar og semja um ferðir sínar
skýrslu fyrir félagið. Þeir starfs-
bræður höfðu þá áður verið við nám
við Hafnarháskóla frá því um
haustið 1746, og meðal annars lagt
stund á náttúrufræði og höfðu til að
byrja með verið sendir til Islands
vorið 1750, til þess meðal annars að
safna handritum. Síra Bjöm hafði
hins vegar ekki haft efni á því að
fara utan til náms, en hafði jafnan
náið samband við vin sinn Eggert
Ólafsson, sem síðar varð mágur
hans. Dvaldist Eggert í Sauðlauks-
dal hjá Birni á árunum 1760-64 og
aftur 1766-68.
Um þessar mundir var að vakna
mikill áhugi í Danmörku á vís-
indum og vildu ráðamenn í Kaup-
mannahöfn meðal annars hefja
rannsóknir á náttúru íslands. Danski
konungurinn, sem var Friðrik 5., og
ráðgjafar hans, voru þá áhugasamir
um að styðja hvers konar nytsemdir
og umbætur atvinnuveganna og
lögðu kapp á ýmsar umbóta-
tilraunir. Margir landstjómarmenn
vildu bæta hag alþýðunnar. Kon-
ungurinn átti að vera faðir þjóð-
arinnar og bera föðurlega umhyggju
fyrir þegnum sínum. Atti því að
reyna að hefja landslýðinn úr eymd
og fátækt með því að styrkja nýja
atvinnuvegi. Landbúnaðarfélagið
danska beitti sér fyrir ýmsum fram-
förum og veitti þeim Islendingum
verðlaun, sem á einhvern hátt
sköruðu fram úr í búskap. Voru
meðal annars settar á fót Inn-
réttingarnar í Reykjavík með til-
skipun konungs frá 1752, til þess að
efla iðnað þjóðarinnar og einnig átti
að hleypa nýju lífí í landbúnað og
auka framleiðslu þess atvinnuvegar.
Voru í tilskipuninni meðal annars
ákvæði um að auka akuryrkju og
skógrækt. Að tilmælum Skúla
Magnússonar landfógeta voru sama
vor, 1752, sendar til landsins 15
fjölskyldur frá Jótlandi, sem áttu að
kenna landsmönnum kornrækt.
Árið 1754 kom svo konungsbréf,
sem bauð, að hver bóndi, er átti 10
hunduð í jörð, skyldi gera kornakur
og matjurtagarð. Árið 1756 var
einnig sett á fót kynbótastöð, er átti
að bæta íslenska sauðfjárkynið,
með kynbótahrútunum frá Englandi
og Spáni. Margir landsmenn hrifust
af allri þessari viðreisnarvakningu
og tóku þátt í umbótastarfinu, sumir
af þjóðerniskennd aðrir af konungs-
hollustu, sem var á þeim tíma
reyndar eitt og hið sama.
Síra Bjöm var einn femstur í hópi
þeirra upplýsingamanna, sem vildu
endurreisn atvinnuveganna. Hóf
hann ræktunarstörfin af kappi, en til
þess að bóndi vestur á fjörðum gæti
hafíð tilraunir með ræktun græn-
metis þurfti útsæði. Flestar tegundir
grænmetis eru ein- og tvíærar jurtir,
og þarf að afla fræs árlega.
Ræktunarmaðurinn þarf að eiga völ
á góðu fræi á hverju vori, en fræ
flestra tegundanna þroskast ekki hér
í útiræktun norður á íslandi.
Vorskipin komu of seint með útsæði
fyrir hvert sumar. Síra Björn þurfti
því að vera í góðum samböndum
með aðdrætti fræs. Munu þeir
Eggert og Bjarni einmitt hafa
útvegað mönnum hér nauðsynlegt
fræ og útsæði, þegar þeir voru í
millilandaferðum sínum, en fræ og
útsæði var þá gefið af konungi.
Á ferðum þeirra Eggerts og
Bjama um landið má marka, að þá
hafí verið maturtagarðar á 30 stöð-
um á landinu. Það sem aðgreinir
akra Bjöms Halldórssonar frá öllum
hinum og grænmetisræktun hans er
einkum tvennt. I fyrsta lagi er
klerkur ekki aðeins að rækta græn-
meti til neyslu á heimilinu, heldur er
hann á skipulegan hátt að fá reynslu
á ræktun hinna ýmsu tegunda og
svörun þeirra við margs konar
meðhöndlun, til dæmis ræktun í
ýmsum jarðvegsgerðum og notkun
mismunandi húsdýraáburðar. Þann-
ig gengur hann vísindalega til verks
við ræktunina. I öðru lagi eru
landsmönnum mun betur færðar
Séð heim að Sauðlauksdal. I forgrunni er hlaðinn fyrirstöðugarður og sandhóll
vaxinn melgresi. (Ljósm. S.F.)
7.'95- FREYR 291