Freyr - 01.06.2000, Page 29

verð á matvælum og auðveldað
fæðuöflun fyrir vaxandi mann-
fjölda. Þessar kynbætur hafa verið
byggðar á ræktun sérstakra erfða-
eiginleika eða yfirfærslu á erfða-
efnum á milli mjög skyldra teg-
unda. Kynbætur með þessum hætti
eru ekki sambærilegar við þá tækni
sem nota má í dag til að breyta
erfðaeiginleikum. Maðurinn býr nú
yfir þekkingu til að flytja erfðaefni
á milli óskyldra tegunda og þróa
eiginleika sem eru algjörlega fram-
andi í umhverfi viðkomandi lífveru.
Til að mynda hafa verið færð erfða-
efni úr lúðu yfir í tómata svo að þeir
geti betur þolað kulda. Þetta skapar
möguleika en er jafnframt afar
vandasamt og hættulegt viðfangs-
efni.
Vanmetum
ekki áhættuna
Með breytingum af þessu tagi
geta orðið til umbreyttar lífverur
sem geta haft ýmis neikvæð áhrif á
aðrar tegundir sem lifa í sama vist-
kerfi. Þannig bárust nýlega af því
fréttir að maís, sem hafði verið
erfðabreytt í þeim tilgangi að ná
fram sérstöku eiturefni sem væri
banvænt skaðlegum skordýrum og
gróðursettur var við tilraunastöð
við Comell háskólann í Bandaríkj-
unum, hafði valdið verulegum
skaða á litríkum fiðrildum sem
vom til mikils yndis6. Hið umtal-
aða fyrirtæki Monsanto hefur þró-
að erfðabreyttar plöntur sem em
búnar þeim eiginleikum að þær
þola eiturefnið Roundup sem mik-
ið er notað til að eyða illgresi.
Fram hafa komið vísbendingar sem
gefa til kynna að erfðaefni geti
færst yfir á illgresið sjálf þannig að
það yrði ónæmt fyrir illgresiseyði.
Þannig felast ýmsar gildrar í þess-
um nýju vísindum sem verður að
sneiða hjá. Og hjá þeim verður ein-
ungis sneitt ef varúðarreglunni er
beitt. Og varúðarreglan felur það í
sér að umbreyttum lífvemm sé
ekki hleypt út í umhverfið án mjög
viðamikilla athugana á því hvaða
áhrif breytingamar kunna að hafa.
í stuttu máli tel ég að draga megi
helstu áhættuatriði saman í eftirfar-
andi þætti:
* Fijókom bera erfðaefni til ann-
arra plöntutegunda þar sem þau
valda óæskilegum og hættuleg-
um breytingum á eiginleikum
þeirra.
* Eiturefni, sem komið er í plöntur
með erfðabreytingum, útrýma
öðmm tegundum en þeim er ætl-
að að eyða, t.d. með vegna út-
breiðslu með fijókomum.
* Eiturefni sem þróuð em í plönt-
um berast út í jarðveg og safnast
þar upp í hættulegu magni.
* Ónæmi fyrir fúkkalyfjum yfir-
færist yfir á hættulega sýkla.
* Erfðabreyttar lífvemr útrýma
náttúmlegum lífvemm.
Einkaleyfi á erfðaefni
En það er annað mikilvægt atriði
sem vert er að hafa í huga. Ymis fyr-
irtæki hafa eignast einkaleyfi á til-
teknum erfðaeiginleikum. Fyrir
bændur mun þetta fela í sér ýmsar
takmarkanir. Svo gæti farið að sáð-
kom mætti ekki fara í jörðu fyrr en
greitt hefur verið gjald til þess fyrir-
tækis sem á einkaleyfi á erfðaeigin-
leikum viðkomandi tegundar. Þessari
þróun hefur verið líkt við lénsfyrir-
komulag. Er það réttlætanlegt að hægt
sé að afla sér einkaleyfis á erfðaefni
sem náttúran sjálf hefur skapað?
Þess em dæmi að fyrirtæki eða
rannsóknastofur hafi fundið sérstaka
eiginleika í jurtum á tilteknu land-
svæði og gert þá að sinni eign með
einkaleyfi. Þróunarlönd hafi með
þessum hætti verið ,/ænd“ erfðaefn-
um7. I þessu sambandi er rétt að
benda á „Samninginn um líffræði-
lega fjölbreytni“ sem inniheldur
ákvæði þess efhis að útflutningur á
erfðaefhi skuli vera í samræmi við
eignarrétt hugverka. Af þessu
ákvæði væri eðlilegt að álykta að
uppmnaland erfðaefhisins skuh njóta
góðs af hugsanlegum ávinningi.
Glæsivonir - en við
höfum heyrt það áður
Það má vissulega færa rök fyrir
því að erfðabreyttar Kfvemr gefi
ákveðnar vonir um góða tíð í land-
búnaði til blessunar fyrir mannkyn-
ið allt. Öflugri tegundir geta veitt
góða uppskem við erfiðar aðstæður.
Plöntur, sem þola ásókn aðskota-
dýra og þurfa minni áburðargjöf,
em góð forsenda fyrir lægra verði á
matvælum. Dýr sem vaxa án sjúk-
dóma gefa meiri afurðir. Við fyrstu
sýn virðist þetta vera góður valkost-
ur; meiri matur af minna landsvæði
með minna eitri og tilbúnum
áburði. En við verðum að taka þessu
með fyrirvara. Reynslan er sú að
nauðsynlegt er að fara afar varlega í
þessum efnum. I því sambandi má
benda á eftirfarandi atriði:
* Nú þegar hefur komið hefur í
ljós að tegundir geta verið í út-
rýmingarhættu vegna umhverf-
isáhrifa erfðabreyttra lífvera.
* Meirihluti erfðabreytinga á líf-
vemm í landbúnaði hafa miðað
að því að gera tegundir þolnari
gegn eiturefnum en ekki að
draga úr þörf fyrir eiturefni.
* Þegar CFC (kæliefni) kom til
sögunnar árið 1940 datt engum í
huga að notkun þess skaðaði
osónlagið.
61 Upplýsingar um áhættuþætti byggjast á gögnum sem Norges Naturvemdforbund
hefur tekið saman.
7) Dæmi um þetta er inka-hveitið sem er upprunnið í Andesfjöllunum. Þetta hveiti
inniheldur meira prótein en hveiti almennt og það telst kostur. Rannsóknastofa
Háskóla Colorado í Bandarikjunum greindi það erfðaefni sem veldur þessum
eiginleika og hefur yfirfært hann í fleiri hveititegundir. Rannsóknarstofan hefur
aflað sér einkaleyfis á þessu efni og hefur af því tekjur. Ekkert af þessum tekj-
um skilar sér til bændanna sem í hundruðir ára hafa ræktað hveiti með þessum
eiginleika í Andesfjöllum.
FREYR 6/2000 - 29