Bændablaðið - 09.08.2012, Qupperneq 10

Bændablaðið | Fimmtudagur 9. ágúst 201210
Fréttir
Tólf taflmenn, ýmist úr ýsubeini,
hvalbeini eða rostungstönn,
fundust við fornleifauppgröft á
Svalbarði við Þistilfjörð í Norður-
Þingeyjarsýslu. Einnig fundust þar
teningur, ferhyrnd plata úr hval-
beini sem á hefur verið haganlega
rist krossmynd og helmingur
hringlaga plötu, einnig úr hval-
beini, með listilega útskornu dýri.
Uggi Ævarsson fornleifafræðingur,
sem tekið hefur þátt í uppgreftr-
inum, segir að um geysilega merki-
legan fund sé að ræða.
Rannsaka byggðasögu og
landnotkun
Íslenskir og kanadískir
fornleifafræðingar á vegum
Fornleifastofnunar Íslands og Laval-
háskóla í Québec hafa nú grafið upp
öskuhaug í Hjálmarvík niðri við sjó
á Svalbarðstungu sem spannar að
minnsta kosti tímabilið frá 15. öld
og aftur á þjóðveldisöld. Uggi segir
að síðastliðin fjögur sumur hafi
fornleifafræðingarnir rannsakað
byggðarsögu og landnotkun á
Svalbarðstungu, sem er á milli Sandár
og Svalbarðsár og nær frá sjó um
30 km inn til landsins. Grafnir hafa
verið könnunarskurðir, jarðvegsbor
notaður, talað við staðkunnuga
og ritheimildir gaumgæfðar.
„Bráðabirgðaniðurstöður sýna
að byggð hafi allvíða hafist á
Tungunni áður en eldfjallagjóska af
Veiðivatnasvæðinu féll árið 1477 og
gjarnan töluvert áður en gjóska féll úr
Heklu árið 1300,“ segir Uggi.
Mikið magn dýrabeina fannst í
haugnum
Nú í ár var ákveðið að einbeita sér
að öskuhaugnum sem fannst árið
2010 ásamt fornleifaskráningu.
Tólf fermetra hola var opnuð og lög-
unum flett af. Uggi segir að mikið
magn dýrabeina hafi komið upp og
fróðlegt verði að fá upplýsingar um
lífsviðurværi íbúa á norðausturhorni
landsins á Þjóðveldisöld með tilliti til
mataræðis og þeirra gripa sem týnst
hafa í rusli eða hefur verið fleygt.
Í haugnum fundust sem fyrr
segir taflmennirnir, teningurinn og
hringlaga platan með útskornu dýri.
„Þrátt fyrir að griparannsóknin sé
stutt á veg komin er einsýnt að um
geysilega merkan fund er að ræða,“
segir Uggi. „Þessir hlutir eru óvenju
heillegir og í raun er alveg magnað
að hafa fundið þetta allt í öskuhaugi.“
Þriggja ára styrkur frá kanadíska
ríkinu
Þriggja ára styrkur fékkst nú
í ár frá kanadíska ríkinu til
fornleifarannsókna á Svalbarði og
er á næstu tveimur árum fyrirhugað
að freista þess að finna byggingar
þær sem voru í notkun samtímis
öskuhaugnum, sem og grafa fleiri
könnunarskurði til að staðfesta
aldursgreiningar sem kjarnaborun
hefur gefið vísbendingar um. Þá
gefst svigrúm til kerfisbundinnar
fornleifaskráningar sem mun gefa
ómetanlegar upplýsingar um eðli
minjastaða og útbreiðslu þeirra auk
kortlagningar menningarminja.
Uggi segir það vissulega nokkuð
sérstakt að kanadíska ríkið styrki
fornleifarannsóknir á norðausturhorni
Íslands, en forsaga málsins er sú að
tveir bandarískir dýrabeinafræðingar
grófu í öskuhauginn á Svalbarði fyrir
rúmum 30 árum, þeir Tom Amorosi
og Thomas McGovern. Þeir fundu þá
m.a. eitt stærsta dýrabeinasafn sem
fundist hefur við uppgröft hér á landi.
Nemandinn tók upp þráðinn
Á þeim tíma var einn nemenda þeirra
með í för, Kanadamaður að nafni Jim
Woollett. Kom hann aftur heim að
Svalbarði fyrir fáum árum og tók þar
upp þráð þeirra nafna Thomasar og
Toms, ásamt Ugga og Guðrúnu Öldu
Gísladóttur fornleifafræðingum. „Það
lá beint við að ég færi með honum
en ég er mikill áhugamaður um
þetta svæði, skrifaði M.A. -ritgerð
um næstu sveit, Hólsfjöllin,“ segir
Uggi og bætir því við að lokum að
rannsókn sú sem nú fari fram einblíni
ekki einvörðungu á öskuhauga heldur
almennt á byggðasögu svæðisins og
landnotkun um aldirnar. /MÞÞ
Merkur fundur við fornleifauppgröft á Svalbarði við Þistilfjörð:
Tólf taflmenn, teningur og útskornar plötur á
meðal þess sem fannst í öskuhaugi
-
-
-
Þjóðbúningasilfur
Eru menningarverðmæti að glatast?
Inga Rut Hlöðversdóttir er
gullsmiður sem lauk meistaranámi
frá Tækniskólanum í Reykjavík
vorið 2012. Áhugasvið hennar
er hið gamla þjóðbúningasilfur
eða víravirki eins og það er oftast
kallað. Hún hefur áhyggjur af því
að við séum að týna verðmætum
upplýsingum í formi skissubóka eða
teikninga eldri gullsmíðameistara og
handverksfólks sem nú er farið yfir
móðuna miklu. Inga Rut hefur því
hafið formlega leit að þessum gömlu
menningarverðmætum og nýtur
til þess liðsstyrks Menningarráðs
Suðurnesja.
Er þjóðbúningasilfur ólíkt eftir
landshlutum?
„Þegar ég var við starfsnám á
gullsmíðaverkstæði í Osló í Noregi
fékk ég tækifæri til að kynna mér
aðeins þjóðbúningamenningu
Norðmanna. Sú menning er breytileg
eftir dölum og bæjum. Þegar ég sá
það vaknaði sú spurning hvort einhver
landshlutaskipting hafi verið á Íslandi
hér á árum áður við gerð víravirkis.
Þá er ég að tala um á þeim tíma þegar
samgöngur voru bágbornar, menn
fóru á milli staða ríðandi á hestum,“
segir Inga og dregur fram tilvísun í
munnlegar heimildir sem hafðar voru
eftir Dóru G. Jónsdóttur: ,,Svokallaður
klukkuvír hefur verið þekktur á
Norðurlandi í víravirkisgerð, svo er
sagt að víravirki hafi verið unnið úr
fínni (grennri) vír á Vestfjörðum, eins
hafi verið frekar óvenjulegt víravirki á
Kópaskeri hér á árum áður.“
Vantar aðgengilegar upplýsingar
Inga Rut segir að hægt sé að
nálgast gamalt þjóðbúningasilfur
á Þjóðminjasafninu. „Ef munir eru
stimplaðir er hægt að finna út hver
smiðurinn er en svo er ekki með alla
muni sem eru á safninu. Ef þeir eru ekki
stimplaðir vantar allar upplýsingar.
Þegar ég var í gullsmíðanáminu við
Tækniskólann áttum við að endurgera
gamalt víravirki. Við fengum aðgang
að geymslu safnsins og þar skoðuðum
við muni, tókum myndir og mældum
út þann hlut sem við vildum endurgera.
Þetta er hægt, að fá aðgang og leyfi til
að koma við og mæla gamla hluti, en
það er ekki hægt að vera alltaf inni
í geymslu safnsins,” segir Inga Rut
og bætir við að vilji smiður færa
víravirkið í nútímalegt horf þarf
hann að hafa góða þekkingu á hinum
upprunalega grip.
„Því til stuðnings vil ég nefna
að þú prjónar ekki nútímalega lopa-
peysu nema þekkja hinar hefðbundnu
aðferðir svo þú vitir hvar þú getir tekið
breytingarnar inn í heildarmyndina. Ef
þú leitar að víravirki á Netinu færðu
upp myndir, ekkert sem nýtist þér til
annars en að sjá hlutföll og mynd af
fallegum hlut, því finnst mér vanta
betri upplýsingar um víravirkisgerð
okkar Íslendinga og betra aðgengi fyrir
alla. Við ungu gullsmiðirnir getum lært
af þessu, við getum passað okkur á að
taka afrit af því sem við smíðum. Það
er gert þannig að maður snýr t.d. myllu
á hvolf, setur blað yfir og strýkur yfir
með blýanti eins og við lærðum að
gera með 10 krónu pening í barna-
skóla, ekki flókin aðgerð en gerir
mikið gagn,” segir Inga Rut.
Skissubók gamals
gullsmíðameistara efldi áhugann
Þegar Inga Rut fór út til Noregs
fékk hún að taka með sér afrit af
gamalli skissubók Bjarna Þorgeirs
Bjarnasonar gullsmíðameistara en
hann vann við gullsmíði á árunum
1947 til 1995. „Þessari bók er mikið
búið að fletta fram og til baka, blöðin
orðin lúin og laus frá kápunni. Ég tók
afrit af þessari bók því mér fannst eins
og mætti ekki koma mikið meira við
sjálfa bókina. Mér finnst bókin vera
dýrgripur sem ekki má skemma með
frekari notkun. Áhugi minn á víravirki
var mikill en varð enn meiri við það
að komast í skissubók Bjarna Þorgeirs.
Þegar ég horfi á hana finnst mér eins
og menningarverðmæti séu að tapast.
Ég hef áhyggjur af því að til séu aðrar
skissubækur eða lausar teikningar
annarra gullsmíðameistara eða
handverksfólks sem séu á leið í ruslið
hjá þeim sem hafa þær undir höndum.
Já, ég segi líka handverksfólks, því
ég tel það vera mögulegt að þeir sem
smíðuðu víravirki hér á árum áður hafi
ekki allir verið lærðir gullsmiðir.“
Leit að frekari gögnum
Inga Rut hefur spurst fyrir á
Þjóðminjasafninu um gamlar
skissubækur eða teikningar
gullsmíðameistara og handverksfólks.
Þar fékk hún þau svör að ekkert
væri þar að finna og var vísað á
Þjóðskjalasafnið. „Þangað fór ég og
lagði inn sömu fyrirspurn en eftir
nokkra daga fékk ég þau svör að ég
þyrfti að leita á Þjóðminjasafninu. Svo
í hring var ég komin en hafði engin
svör fengið svo hugleiðingar mínar
eru enn til staðar og leit mín að frekari
gögnum stendur enn yfir,” segir Inga.
Auglýsir eftir skissubókum og
teikningum
Til þess að varðveita þennan mikil-
væga menningararf auglýsir Inga Rut
eftir skissubókum, teikningum eða
öðru sem tengist þjóðbúningaskarti
frá gamalli tíð. „Það væri afar gott
að fá meiri upplýsingar svo rannsókn
mín geti haldið áfram. Við getum
ekki beðið mikið lengur með að safna
þessum upplýsingum saman,“ segir
Inga Rut sem vonast til að hægt verði
að koma meira skipulagi á þessi mál.
„Þá er engin spurning að við verðum
að halda utan um þessi menningar-
verðmæti sem nýtast bæði þjóðinni og
ekki síst gullsmiðum framtíðarinnar,“
segir Inga Rut Hlöðversdóttir gull-
smiður.
Þeir sem kunna að hafa upplýsingar
undir höndum geta haft samband
við Ingu Rut í síma 694-3089 eða í
gegnum netfangið ingahl@internet.is
Mynd /TB
-