Bændablaðið - 09.08.2012, Blaðsíða 19

Bændablaðið | Fimmtudagur 9. ágúst 2012 19
Núna einnig fáanlegt í geltúpum
Íslenskt sárasprey
fyrir öll dýr
Einstaklega græðandi
Hægir á blæðingu
Dregur úr sársauka og kláða
Myndar filmu og hlífir sárinu
Vinnur gegn bakteríu- og sveppamyndun
Primex ehf. Óskarsgata 7, 580 Siglufjörður
Sími.: 460 6900 Fax: 460 6909 • info@primex.is • www.primex.iswww.primex.is
Íslensk framleiðsla
Útsölustaðir:
Akureyrarapótek, Fákasport, Kiddý
Egilstaðir, Hestar og Menn, Lífland,
KS Sauðárkróki, Siglujarðarapótek,
Top Reiter og Dýralæknar um allt land
NÝSKÖPUNARVERÐLAUN
ÍSLANDS
Það er óþarfi að skammast sín fyrir fáfræði eða að sjá ekki hið augljósa í orðum
Orðtök á nástrám
Það sem einum finnst ekki þurfa
frekari skýringa við þykir öðrum
óskiljanlegt. Þannig er nú komið
fyrir mörgum orðatiltækjum, ekki
síst þeim sem tengjast búskap.
Árið 1910 starfaði tæpur helm-
ingur landsmanna í landbúnaði
en í dag er hlutfallið ekki nema
fimm og hálft prósent vinnuafls-
ins. Það liggur í augum uppi að
gömul og góð orðtök muni deyja
út eða verða misskilningi að bráð
ef ekkert verður að gert. Í þessari
grein verða rifjuð upp nokkur góð
orðtök sem tengjast búskap og þau
skýrð á ómálvísindalegan hátt.
Hvernig skilur fólk sem ekki
hefur alist upp í sveit þegar talað er
um að það detti á dúnalogn? Sér það
fyrir sér æðardún sem lagður hefur
verið til þerris utandyra? Heldur fólk
að lognið sé einmitt þannig logn sem
ekki bifar einu sinni laufléttum dún?
Líklega þyrftu margir, eins og undir-
ritaður, að glugga í bókina Íslensk
orðtök eftir Sölva Sveinsson til að
ljúka upp dýpri merkingu orðsins.
Það er óþarfi að skammast sín
fyrir fáfræði eða að sjá ekki hið
augljósa í orðum. Það er nú einu
sinni svo að máltakan á sér stað í
æsku og þegar barn meðtekur orð
og merkingu þess fær orðið sinn stað
í huganum og liggur þar tilbúið til
notkunar. Því er slegið á fast að orðið
dúnalogn merki einfaldlega algjört
logn, og ekki hugsað um það meir.
Tengingin við dún er hljóðfræðileg,
ekki raunveruleg.
Hvað ungur nemur, gamall temur
„Gríptu gæsina meðan hún gefst,“
gæti faðir ráðlagt syni sínum sem
ætlar á ball og er skotinn í stelpu
sem verður þar. Sonurinn skilur ekki
orðtakið: talar faðirinn af lítilsvirð-
ingu um konur og kallar hann þær
gæsir? Faðirinn þarf að útskýra nánar:
„Gríptu gæsina þegar hún hefur fellt
fjaðrir og er ófleyg... þá geturðu veitt
gæs án byssu.“ Líkingin er ekki alveg
nógu góð svo faðirinn reynir aftur:
„Taktu hana bara á löpp.“ Sonurinn
skilur og sér fyrir sér að hann bjóði
stúlkunni að setjast á lær sér, hann geti
jafnvel hossað henni upp og niður.
„Nei, nei, sonur sæll. Afi þinn var
smali, og þegar ær eða lamb reyndi
að hlaupa undan honum þurfti hann
stundum að grípa í afturlappirnar, og
fleygja sér jafnvel á eftir þeim. Það
er að taka einhvern á löpp.“
Kjöt á beinum
Flestir sækja sér björg í bú úr mat-
vöruverslunum nú til dags. Fólk
veiðir fallega innbundin kjötstykki
upp úr kælum, ferköntuð eða hökkuð
í strimlum, og fátt sem minnir á að
stykkið hafi eitt sinn verið partur af
skyni gæddu dýri. Sumir fá jafnvel
samviskubit og vona að kýrini hafi
verið hamingjusöm og kannski verið
hleypt út stöku sinnum til að sletta úr
klaufunum. En er búið að hámarka
framlegð nautakjöts, eða er meira
blóð í kúnni? Blóð úr kúm er dýrmætt
og óþarfi að láta það fara til spillis, því
er nauðsynlegt að láta drjúpa vel úr
þeim svo þær hafi nú ekki látið lífið
til einskis. Það er meira blóð í kúnni
merkir að máli sé ekki lokið, að græða
megi meira á einhverju.
Hverjir rekja garnir í dag?
Kennarar og foreldrar rekja garnirnar
úr börnum, oft að minnsta kosti. Þetta
er þó ekki gert til að nýta innmat til
hins ítrasta, heldur til að toga upp úr
börnunum upplýsingar. Slíkar yfir-
heyrslur geta oft verið sársaukafullar.
„Hættu að rekja úr mér garnirnar, kæra
móðir,“ ættu börnin þá að segja, frekar
en ,„láttu mig vera“ eða „hættu að
bögga mig, þarna“. En hvað vita núlif-
andi kynslóðir um garnir lengur? Í dag
eru það helst útlendir farandverka-
menn og heimaslátrarar sem verða
vitni að því hvernig garnir eru raktar.
Þegar búið er að rekja garnir úr
börnum er hægt að sleppa þeim og
leyfa þeim að leika lausum hala og á
meðan eru þau foreldrum sínum ekki
til ama, ólíkt kúnum í gamla daga sem
voru handmjólkaðar og léku sér að því
að slá halanum í mjaltakonurnar og
óþrifum í mjólkurfötuna. Ef svo var
þurfti að binda halann upp.
Að hirða rökin
Til eru orðtök úr búskap sem jafnvel
elstu bændur og bóndakonur gætu
átt erfitt með að skilja. Segjum sem
svo að fjölskylda sé á ferðalagi og
það er stoppað í hverri einustu pylsu-
sjoppu og á öllum útsýnisstöðum. Þá
gæti skaftfellskur bóndi sagt: „Þið
sleiktuð innan hverja laut á leiðinni,“
og er líkingin dregin af skepnum sem
stansa til að kroppa innan hverja laut.
Fjölskyldan á ferðalaginu vill bjarga
Íslandi frá sjálfu sér og er því meðlim-
ur í Saving Iceland samtökunum, en
fólk þar er á móti því að matarleifum
sé hent. Þess vegna leggur fjölskyldan
sér til munns hamborgara og franskar
kartöflur sem aðrir leifa. Gleðst þá
bóndinn: „Þið hirtuð rökin af diskum
ónytjunganna.“ Að hirða rökin eftir
einhvern táknar að safna saman hey-
leifum sem eftir verða þar sem heysáta
hefur staðið en yfirfærð merking er að
taka það sem aðrir hafa hent.
Er nú mál að teygja ekki lopann
mikið meira í þessari grein, en satt best
að segja er miklu meira kjöt á bein-
unum og hægt að halda lengi áfram að
telja upp hin ýmsu orðtök úr búskap,
hér hefur aðeins verið minnst á örfá
þeirra. Það getur sannarlega verið
skemmtilegt að glugga í bækur um
orðatiltæki og sorglegt að vita til þess
að mörg liggja þau gleymd í bókum
og fleiri og fleiri gleymast ár hvert.
Krakkar annað hvort læra það sem
fyrir þeim er haft eða það sem er á
námskrá grunnskólanna. Best væri
auðvitað að Íslendingar og komandi
kynslóðir héldu áfram að skapa ný og
falleg orðtök um sinn nútíma og piss-
uðu upp í bagga vors ástkæra ylhýra.
/Texti: Níels Rúnar Gíslason
Heimildir:
Halldór Halldórsson. Íslenzk
orðtök. 1954.
Sölvi Sveinsson. Íslensk orðtök.
2009.
Hagfræðistofnun Háskóla Íslands.
2009.
Málfar og málvenjur taka sífelldum breytingum. Óvíst er að blómasalar
auglýstu á sama hátt í dag og þeir gerðu á Heimilssýningu í Laugardals-
höllinni fyrir nokkrum áratugum. /Freysmynd