Fréttablaðið - 07.12.2012, Blaðsíða 18

7. desember 2012 FÖSTUDAGUR| FRÉTTIR |
Sú ákvörðun Svíþjóðar og Finn-
lands sem tilkynnt var fyrir
rúmum mánuði, að taka þátt í
loftrýmiseftirliti NATO á Íslandi
í ársbyrjun 2014, vakti athygli og
þótti marka tímamót. Fyrirkomu-
lag af þessu tagi hefði þótt óhugs-
andi fyrir fáeinum árum. En hvað
liggur að baki?
Hugmyndin um sameiginlegt
norrænt loftrýmiseftirlit á Íslandi
var fyrst sett fram 2009 í skýrslu
Thorvalds Stoltenberg um aukið
norrænt samstarf í öryggis- og
varnarmálum.
Össur sendi formleg bréf
Málið komst á hreyfingu í maí
síðastliðnum, en þá sendi Össur
Skarphéðinsson utanríkisráðherra
sænskum og finnskum starfs-
bræðrum sínum bréf þar sem
hann fór formlega fram á þátttöku
ríkjanna í loftrýmiseftirlitinu.
Formleg, jákvæð svör bárust á
þingi Norðurlandaráðs í Helsinki í
lok október, þar sem utanríkisráð-
herrarnir héldu fund. Þar var því
lýst yfir að Svíþjóð og Finnland
myndu taka þátt í loftrýmiseftir-
liti í ársbyrjun 2014, ásamt Noregi
sem á samkvæmt áætlun NATO að
sjá um eftirlit með íslenzka loft-
varnasvæðinu á þeim tíma.
Það var ögn kaldhæðnislegt að
fundinn í Helsinki sat fyrir hönd
Össurar Steingrímur J. Sigfússon,
atvinnuvegaráðherra og NATO-
andstæðingur, sem svaraði spurn-
ingum blaðamanna hálfvandræða-
legur og sagðist nú telja þetta
loftrýmiseftirlit óþarfa. Sam-
kvæmt heimildum Frétta blaðsins
hjálpaði það þó Steingrími og
öðrum ráðherrum Vinstri grænna
að kyngja þessari varnarmála-
pillu að hægt var að setja
norrænan hatt á NATO-verkefnið.
Æfingar, ekki landvarnir
Anders Fogh Rasmussen, fram-
kvæmdastjóri NATO, segist
aðspurður gera ráð fyrir að NATO
afgreiði málið formlega á næst-
unni. Hann fagnar vilja Finna og
Svía til að taka þátt í loftrýmis-
eftirlitinu. Málið er samt ekki
alveg laust við að vera viðkvæmt í
höfuðstöðvum NATO.
Hátt settur embættismaður
bandalagsins útskýrir að tækni-
lega sé þátttaka sænska og
finnska flughersins í verkefninu
ekkert mál, enda séu þeir þaul-
vanir samvinnu við heri NATO,
til dæmis í Afganistan og Líbíu.
Pólitískt og lagalega sé málið hins
vegar snúnara. Mörg aðildarríkin
telji ekki koma til greina að búa til
það fordæmi að samstarfsríki eins
og Svíþjóð og Finnland sjái um
landvarnir NATO-ríkis. Af hálfu
NATO er það þess vegna orðað
þannig að sænsku og finnsku flug-
vélarnar taki þátt í æfingum, en
Noregur sjái um hina eiginlegu
loftrýmisgæzlu. Það þýðir líka að
Finnar og Svíar munu aldrei sjá
um loftrýmiseftirlitið einir og sér,
heldur með Norðmönnum.
Rasmussen undirstrikar að
þetta sé „æfingaverkefni í sam-
starfi við NATO-ríkið Noreg“
sem fari fram „á friðartímum“ og
gefur þannig í skyn að ef raun-
veruleg ógn steðjaði að Íslandi
yrði ekki hóað í Svía og Finna.
Eðli verkefnisins hefur líka
verið til umræðu heima fyrir í Sví-
þjóð og Finnlandi. Sænskir ráða-
menn hafa undirstrikað að Svíar
taki bara þátt í loftrýmis eftir liti (e.
air surveillance) en ekki eiginlegri
loftrýmisgæzlu (e. air policing).
Munurinn liggur í því að orrustu-
flugvélar Svía og Finna myndu
til dæmis ekki bera kennsl á eða
fljúga í veg fyrir ókunnar flug-
vélar sem kynnu að koma inn á
íslenzka loftvarnasvæðið.
„Norðmenn munu sjá um að
bera kennsl á ókunn loftför, ef svo
ólíklega vill til að eitthvað slíkt sé
á ferð. Ef NATO vill ekki að við
tökum þátt í slíku er það ekkert
vandamál,“ segir Erkki Tuomioja,
utanríkisráðherra Finnlands.
„Í NATO eru menn ánægðir
með að draga okkur inn, en með
ákveðnum takmörkunum,“ segir
Frank Belfrage, aðstoðarutan-
ríkis ráðherra Svíþjóðar. „Þeir
vilja ekki að við tökum yfir verk-
efni bandalagsins og það var
heldur aldrei ætlunin.“
Pólitísk samstaða
Tiltölulega breið pólitísk sam-
staða um málið er bæði í Svíþjóð
og Finnlandi, þótt flokkar yzt á
vinstri vængnum hafi lýst and-
stöðu við það. Í Svíþjóð eru borg-
araflokkarnir í ríkisstjórn og
stærsti stjórnarandstöðuflokkur-
inn, jafnaðarmenn, hefur lýst yfir
stuðningi við málið.
Í báðum ríkjum verður málið
borið undir þingið til að tryggja
sem víðtækastan stuðning. „Í upp-
hafi spurðu þingmenn margra
spurninga og höfðu jafnvel efa-
semdir en nú þegar spurningunum
hefur verið svarað tel ég að málið
verði samþykkt með umtalsverðum
meirihluta,“ segir Tuomioja.
Utanríkisráðherrann segir að
það viðkvæma í málinu í Finn-
landi sé tengingin við NATO en
þar vegi upp á móti að verkefnið
sé undir hatti norræns samstarfs.
„Skoðanakannanir hafa í tuttugu
ár sýnt að tveir þriðjuhlutar Finna
eru andsnúnir NATO-aðild en
tuttugu prósent eru hlynnt. En
um leið er yfir 90 prósenta stuðn-
ingur við norrænt samstarf á sviði
öryggis- og varnarmála.“
Gagnkvæmir hagsmunir
Loftrýmiseftirlitið þjónar þeim
hagsmunum Íslands að landið sé
ekki varnarlaust og að NATO- ríkin
– og framvegis væntanlega Svíþjóð
og Finnland – „sýni flaggið“ og
gefi til kynna að þau vilji og geti
komið Íslandi til aðstoðar ef ógn
steðjar að. En hvað græða Svíþjóð
og Finnland? Tuomioja og Belfrage
nefna sömu hlutina.
Í fyrsta lagi sé samstarfið eðli-
legt framhald af samvinnu Nor-
egs, Svíþjóðar og Finnlands um
eftirlit og æfingar heima fyrir. Í
öðru lagi nái flugherir ríkjanna
sér í nýja reynslu á nýjum slóðum
og haldi sér í samhæfingu með
flugherjum NATO. Það nýtist í
alþjóðlegum aðgerðum sem ríkin
taka þátt í með banda laginu. Í
þriðja lagi sé aukið samstarf í
varnarmálum forsenda sparnaðar
á tímum efnahagsþrenginga og
niðurskurðar. Tuomioja sér fyrir
sér enn nánara samstarf og verka-
skiptingu og sameiginleg útboð á
hergögnum. Allt smellpassar þetta
svo inn í áherzlu NATO á svokall-
aðar snjallvarnir; að aðildarríkin
skipti með sér verkum en haldi
ekki öll úti öllum tegundum her-
afla.
Langtímaverkefni
Enn sem komið er hefur ekki
annað verið ákveðið en að Svíþjóð
og Finnland sendi orrustuþotur
til Íslands í eitt skipti í árs byrjun
2014. Áætlun NATO um hvaða
ríki sinna verkefninu nær ekki
lengra en út það ár. Tillaga Stolt-
enbergs var að Norðurlandaríkin
tækju sameiginlega ábyrgð á loft-
rýmiseftirlitinu í eitt skipti á ári
af þeim þremur til fjórum sem
NATO sendir þotur til Íslands.
Það er líka sameiginlegur skiln-
ingur jafnt íslenzkra stjórnvalda
sem ráðamanna í Svíþjóð og
Finnlandi að þannig verði það.
Bæði Tuomioja og Belfrage
segja að gengið sé út frá því
að verkefnið verði reglulegt til
lengri tíma. Auðvitað þurfi að
fara yfir reynsluna af fyrsta
skiptinu og meta hana ásamt
NATO. „Ég á ekki von á að neitt
neikvætt komi út úr því,“ segir
Tuomioja.
Þetta er
mikilvægt
samstarf í
sjálfu sér en er
líka áþreifan-
legt dæmi um
hvernig má
þróa svæðisbundið nor-
rænt varnarsamstarf
áfram.“
Anders Fogh Rasmussen
framkvæmdastjóri NATO
VÆNTANLEGIR Sænskir orrustuflugmenn í JAS Gripen-þotum munu sinna eftirliti við Ísland frá og með fyrsta ársfjórðungi
2014, í samstarfi við Finna og Norðmenn.
Febrúar
Thorvald
Stolten-
berg,
fyrrverandi utanríkis-
ráðherra Noregs, leggur
til að Norðurlöndin sjái
í sameiningu um loft-
rýmiseftirlit við Ísland.
Tillögunni er almennt
vel tekið hjá norrænum
ríkisstjórnum.
ASKÝRING | 18
SVÍÞJÓÐ OG FINNLAND TAKA ÞÁTT Í LOFTRÝMISEFTIRLITI NATO
| 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014
LOFTVARNIR ÍSLANDS
September
Varnarlið Banda-
ríkjamanna yfir-
gefur Keflavíkur-
stöðina. Ísland er
án loftvarna.
Maí Franskar
orrustuflugvélar
sinna loftrýmis-
eftirliti við
Ísland í fyrsta
sinn. Aðildarríki
NATO hafa
síðan skipzt á
að vakta loft-
rýmið á þriggja
til fjögurra
mánaða fresti.
Desember
Össur
Skarphéðins-
son utanríkis-
ráðherra segir
í viðtali við Fréttablaðið að
verði reglubundið eftirlit
með íslenzka loftrýminu
gert að einu af varanlegum,
sameiginlegum verkefnum
NATO „yrði það af hálfu
Norðurlandanna, í samræmi
við tillöguna góðu í Stolten-
berg-skýrslunni“.
Maí Ísland
óskar eftir
þátttöku Sví-
þjóðar og
Finnlands
í loftrýmis-
eftirliti. Össur
sendir koll-
egum sínum
formleg bréf
þess efnis.
Október
Utanríkis-
ráðherrar
Finnlands
og Svíþjóðar
tilkynna á
Norðurlanda-
ráðsþingi að
löndin séu
reiðubúin
að taka þátt
í loftrýmis-
eftirlitinu.
Nóvember
Ísland óskar
eftir form-
legu sam-
þykki NATO
við fyrir-
komulaginu.
NATO-ráðið
ræðir málið,
vísar því til
hermála-
nefndar.
Desember
Hermála-
nefndin
skilar
jákvæðu
áliti. Gert
er ráð fyrir
samþykki
NATO-
ráðsins
eftir nokkra
daga.
Ársbyrjun
Þjóðþing
Finnlands
og Svíþjóðar
þurfa að
taka afstöðu
til málsins.
Janúar-apríl
Svíþjóð og Finn-
land taka þátt í
loftrýmiseftirliti
við Ísland.
Júlí NATO-ráðið samþykkir
reglulegt eftirlit með
íslenzka loftvarnasvæðinu.
Norræni NATO-hatturinn
Norræn umgjörð þátttöku Svíþjóðar og Finnlands í loftrýmiseftirliti við Ísland virðist draga úr pólitískri viðkvæmni málsins í löndunum –
og sömuleiðis innan ríkisstjórnar Íslands. Í höfuðstöðvum NATO er málið líka viðkvæmt og ekki sama hvað hlutirnir eru kallaðir.
Ólafur Þ.
Stephensen
olafur@frettabladid.is
„Okkar
útgangs-
punktur er
Norðurlanda-
samstarfið,“
segir Frank
Belfrage,
aðstoðarutan-
ríkisráðherra
Svíþjóðar. „Stuðningurinn við
það er mikill og eftir að áformin
um þetta samstarf urðu opinber
hafa viðbrögðin verið mjög
jákvæð.“
Hann segist ekki líta svo á að
með þátttöku í loftrýmiseftirlit-
inu sé Svíþjóð að færa sig skrefi
nær NATO. „Við gerum svo mikið
með NATO nú þegar. Við vinnum
með bandalaginu í Afganistan og
Kósóvó, tökum þátt í alls konar
æfingum– þetta er bara einn
samstarfsvettvangur í viðbót,
enginn eðlismunur. Aðalatriðið
hér er norræna samstarfið. Þetta
er eðlilegt framhald af samstöðu-
yfirlýsingu Norðurlandaríkjanna.“
➜ Norræna samstarfið
útgangspunktur
„Pólitísku skila-
boðin í allar
áttir eru fyrst
og fremst þau
að norrænu
ríkin geta og
vilja sjá að
mestu leyti
sjálf um gæzlu
eigin öryggis á norðurslóðum,“
segir Erkki Tuomioja, utanríkis-
ráðherra Finnlands.
„Þegar Ísland fór fram á það
við Svíþjóð og Finnland í vor að
við íhuguðum að taka þátt í loft-
rýmiseftirlitinu mátum við það
svo að Norðurlandasamstarfinu
hefði miðað fram á við á öllum
sviðum, líka í varnarmálum, og
þetta væri eðlilegt framhald á því
sem við gerum nú þegar í sam-
starfi við Svía og Norðmenn.“
➜ Norrænu ríkin vilja
og geta sjálf
Tvær tillögur í skýrslu Thorvalds
Stoltenberg árið 2009 voru
róttækastar. Annars vegar var
tillagan um norrænt loftrýmis-
eftirlit á Íslandi. Hins vegar
lagði Stoltenberg til að Norður-
landaríkin gæfu út svokallaða
samstöðuyfirlýsingu um að þau
kæmu hvert öðru til aðstoðar
ef á þau yrði ráðizt. Um slíkt
náðist þó ekki samstaða, ekki
sízt vegna mismunandi tengingar
norrænu ríkjanna við NATO.
Lendingin varð að undanskilja
beina hernaðarógn. Utanríkis-
ráðherrar Norðurlandaríkjanna
gáfu út yfirlýsingu í apríl í fyrra
um að stæði norrænt ríki frami
fyrir ógnum, náttúrulegum og af
mannavöldum, netógnum eða
hryðjuverkum, myndu hin ríkin,
að fenginni ósk þess sem um
ræðir, koma til aðstoðar.
➜ Samstöðuyfirlýs-
ingu fylgt eftir