Fréttatíminn - 27.01.2012, Qupperneq 36

E
r okkur ekki alveg óhætt að slá
því föstu að heimur versnandi
fer, að unglingar í dag tali verri
íslensku en töluð hefur verið
síðan land byggðist, og séu í
ofanálag svo áhugalitlir um lestur bóka og
alls texta sem ekki tengist nýjustu tölvu-
leikjum, að til skelfingar horfir? Og að við
horfum máttvana á börnin sogast hratt og
óstöðvandi inn í heim tölvuleikja þar sem
engar bækur er að finna, einungis fáein
orð, endurtekin í sífellu – á ensku.
Sumsé, dagarnir hafa glatað lit sínum og
það er komið hausthljóð í vindinn.
Við erum fyrirstaðan
Gerum okkur grein fyrir þessu, ella
lendum við í blindgötu í fyrsta skrefi: það
eru ekki börnin og unglingarnir sem eru
vandamálið. Það eru ekki tölvuleikirnir,
Xbox live, play station, heldur við. Það
erum við sem stöndum í vegi fyrir batn-
andi heimi, fyrir auknum lestri – við sem
teljumst fullorðin, við sem erum foreldrar,
við sem sitjum við völd í bæjarstjórnum,
sveitarfélögum, ríkisstjórnum, við sem
stýrum námsbókaútgáfu og stýrum því
hvernig börnunum er kennt, með hvaða
hætti þau komast í kynni við texta, við ís-
lenska menningu, sögu mannkyns.
Vandamálin eru svo sannarlega til staðar,
hrapandi lestur barna og unglinga, dvín-
andi áhugi á lestri, um það vitna ítrekaðar
mælingar. En það er því miður leti okkar,
sjálfhverfni, íhaldssemi og skortur á frjórri
hugsun sem hefur magnað vandamálin. Ef
við ætlum að snúa þessari vondu þróun við,
þá verðum við að byrja á því að taka okkur
sjálf til endurskoðunar, horfa inn á við.
Annars ber fyrsta skref okkur beinustu leið
í blindgötu, og þar sitjum við föst, bölvandi
öllum nema okkur sjálfum.
Og hvernig skal bregðast við? Hvar og
hvernig höfum við, foreldrar, skólar, skóla-
bókabókaútgáfur, stjórnvöld til sjávar og
sveita, brugðist?
Byrjum á að gera okkur þetta ljóst: tölvu-
leikir eru ekki af hinu illa, þeir eru ekki
svarthol sem gleypa alla birtu, heldur geta
þvert á móti verið bráðskemmtileg afþrey-
ing, og í viðbót veitt börnum kunnáttu og
nauðsynlega innsýn í heim tölvu og tækni,
þann heim sem verður sífellt stærri hluti af
samfélaginu. Tölvuleikirnir fara ekki neitt.
Áhugi barna á tölvuleikjum dvínar ekki, því
fáum við ekki breytt; en við getum breytt
viðbrögðum okkar.
Það er morgunljóst að að lestraskiln-
ingur dvínar því minna sem barnið les.
Og að minni leshæfni þýði ekki bara síðri
árangur í námi og eykur þar með líkur á
brottfalli seinna meir, heldur einnig minni
færni til að lesa úr upplýsingum, lesa úr
allri þeirri gnótt af textum og auglýsingum
sem skella á okkur dag hvern, úr öllum
áttum, við ólíklegustu tækifæri. Það þýðir
einfaldlega að barn sem lítið eða ekkert
les, muni þegar það eldist eiga erfiðara
með að setja sig inn í þjóðfélagsmál, átta
sig á þjóðfélagsumræðu, og verður þar með
óþarflega móttækilegt fyrir áróðri – skortir
færni til að sjá í gegnum hann. Minnkandi
læsi þýðir blátt áfram grynnri umræðu,
sem þýðir veikara lýðræði, sem þýðir verra
samfélag. Það er þetta sem málið snýst um,
þessvegna er læsi svona nauðsynlegt, lífs-
nauðsynlegt.
Hér eru hreinustu töfrar á ferð
Og hvað gerum við - mælingar sýna hrap í
áhuga á lestri, það hringja viðvörunarbjöll-
ur, hvað eigum við til bragðs að taka?
Fyrst – Það sem við blasir: lesum fyrir
börnin okkar.
Það er áreiðanlega einfaldasta en áhrifa-
ríkasta leiðin. Og það sem best er, hér eru
hreinustu töfrar á ferð; það þarf ekki að
leggja til neitt fjármagn. Ekki krónu. En
aftur á móti það sem við virðumst jafn-
vel ennþá nískari á, og það
meira að segja gagnvart
börnum okkar, nefnilega
tíma. Það er svo makalaust,
en við höfum skapað okkur
svo afskræmt umhverfi að
við teljum okkur ekki hafa
tíma til að lesa reglulega fyr-
ir börnin. Afhverju er það,
erum við svo tærð af stressi,
svo skæld af sjálfselsku, að
við neitum börnum okkar
og okkur sjálfum um þá
gleði, þær safaríku og mikil-
vægu stundir sem verða til
þegar foreldri les fyrir barn?
Hvaðan kemur sú grimmd
eða sljóleiki eða heimska að
neita börnunum um þessar
stundir, sem binda ekki einvörðungu börn
og foreldra betur saman og eru uppspretta
góðra minninga sem fylgja einstaklingnum
allt hans líf - heldur gefa barninu þá til-
finningu að lestur sé jákvæður, hamingju-
ríkur þegar best lætur. Þar með, fallega og
áreynslulaust, aukast líkurnar talsvert fyrir
því að börnin lesi þegar þau eldast. Lesum
fyrir börnin, og hættum ekki þótt þau séu
orðin læs, höldum áfram eins lengi og þau
vilja. Ef fólk á í vandræðum með að finna
bækur, þá talar það við vinnufélaga, fjöl-
skyldumeðlimi, vini, það fer á bókasöfnin
og ræðir við starfsfólkið, og þannig verður
til frjór og skemmtilegur umræðuhringur,
fólk tengist og ennþá batnar samfélagið -
án þess að leggja fram eina einustu krónu,
og enginn stjórnmálaflokkur þarf að sam-
þykkja ályktun. Vandamálið er hinsvegar
þetta: að virkja okkur foreldra. Það þarf
að koma hvatningunni út til samfélagsins;
hvernig væri að fjölmiðlar landsins leggðu
sitt afl í púkkið? Má ekki, til dæmis, skjóta
að einni setningu nokkrum sekúndum
fyrir útvarpsfréttir, þekktar raddir sem
lesa hvatningar með boskap á borð við:
Lestu fyrir barnið þitt. Það er ódýrt en
ómetanlegt.
Góða skemmtun!
Lestu fyrir barnið þitt í kvöld. Það er stund
sem lifir allt lífið.
Hugmyndasnauðar og leiðinlegar
skólabækur?
Öll ferðalög hefjast heima, og það eru for-
eldrar sem móta börnin.
En líka skólarnir.
Þar hefur margt breyst ánægjulega til
batnaðar síðan ég sat í grunnskóla, kennsl-
an orðin frjórri, skemmtilegri, og skóla-
bækurnar aðgengilegri – eða sumar þeirra.
Skólabækur eru einn af stóru þáttunum
þegar kemur að læsi, en jafnframt hugs-
anlega sá hluti sem síst er hugsað um í
þessu samhengi. Sonur minn, 13 ára, var
nýverið að lesa til prófs í samfélagsfræði
um mikilvæg nöfn í Íslandssögunni, Jón
Sigurðsson, Hannes Hafstein og Bríeti
Bjarnhéðinsdóttur. Ekki var um eiginlega
námsbók að ræða, heldur efni prentað út af
Skólavefnum, sett í möppu,
skreytt með fáeinum ljós-
rituðum, daufum, óspenn-
andi myndum, annars voru
þetta textahlemmar, og
textinn alveg laus við til-
þrif, hvað þá hugkvæmni,
hvað þá húmor, stundum
virðist sneytt hjá honum í
skólabókum eins og hann
sé stórhættulegt fyrirbæri.
Og spurningarnar lögðu
áherslu á páfagaukalær-
dóm, ekki skilning – hvað
hétu foreldrar Hannesar
Hafsteins?
Mér er spurn, veitir sú
þekking dýpri sýn á mann-
inn, á söguna, á lífið?
Og kvæði Hannesar, þau voru sögð ein-
kennast á trú á framtíðina og karlmann-
legri sýn á tilveruna.
Karlmannlegri – við erum stödd á
árinu 2012. Karlmannlegri, og öll um-
gjörðin sagði manni að hér bæri að leggja
gamaldags merkingu í orðið, að það þýddi
kraftur, þolgæði, hugrekki. Eins og þeir
eiginleikar séu fyrst og síðast bundnir við
karlmenn. Ég þarf ekki að taka það fram;
en sonur minn færðist ekki einu hænufeti
nær skilningi eða áhuga á þessu góða og
mikilvæga fólki. Og hver er þá tilgangurinn
með náminu?
Sumar skólabækur eru blessunarlega
vel í áttina, ég á við, þar er reynt að koma
til móts við nemendur, reynt að tala við þá,
ekki yfir þeim. Reynt að gera námsefnið lif-
andi, frjótt. Það eru þó óþægilega margar
bækur, og sumar nýlegar – í íslensku, nátt-
úrufræði, samfélagsfræði, trúabrögðum –
sem eru, mér liggur við að segja, merki-
lega leiðinlegar, áhuginn dofnar jafnvel við
það eitt að opna bókina, maður farinn að
geispa á fyrstu síðu, og þá er öll bókin eftir.
Framsetningin ófrjó, hugmyndasnauð, höf-
undar virðast hafa litla stílgáfu, efnið ekki
sett fram á aðgengilegan, spennandi hátt,
líklega vegna þess að höfundarnir eru ekki
gæddir þeim hæfileikum sem góður kenn-
ari þarf að hafa; að geta gert flókna hluti
einfalda. Og athyglisverða.
Skyldum við gera okkur grein fyrir
hversu mikill ábyrgðarhluti það er að semja
kennslubók handa grunnskólastiginu? Og
gerum við þær kröfur að þær séu vel og
skemmtilega stílaðar, hugmyndaríkar í
framsetningu? Ég er ekki viss, öllu heldur,
ég get ekki séð að svo sé raunin. Og það er
alvarlegur hlutur. Leiðinleg, ófrjó skóla-
bók vinnur gegn læsi. Vinnur gegn gleði.
Vinnur gegn sköpun. Hún getur stein-
drepið áhugann og þar með gert námið
leiðinlegra, þar með erfiðara. Og þá fer
vond keðjuverkun af stað. Nemandi verður
tregari til að læra, að leggja eitthvað á sig,
sem þýðir aukið álag á heimilið, auknar
áhyggjur foreldra, meira átak að koma
börnunum að efninu, að draga þau yfir
ófærur textans, og trúið mér; það eru ófær-
ur í sumum bókanna, maður á sjálfur fullt í
fangi með að meðtaka efnið, finna svar við
spurningum, hvað þá barnið. Hugmynda-
daufar skólabækur draga úr almennun
lestri, sá grunur sest að í brjósti nemand-
ans, ósjálfráður grunur, að lestur þýði leið-
indi. Að fræðsla þýði leiðindi. Frumskilyrði
er að höfundar kennslubóka hafi hæfileika
og hugkvæmni til að setja efnið fram, mat-
reiða það vel, búa til veisluborð, öðrum má
alls ekki hleypa nálægt gerð skólabóka. Og
hér má ekki spara, við megum ekki detta
niður á það dapurlega og huglausa plan að
spara við gerð kennslugagna. Það er meira
en vont, það er átakanleg skammsýni að
leggja hugmyndadaufar, þunglamalegar
skólabækur fyrir börnin okkar. Og kvarta
síðan yfir minnkandi læsi.
Bókmenntir eru hátíðlegar og fullar af
skrýtnum orðum!
Það er margt í mörgu.
Og margar leiðir og aðferðir til að auka
áhuga krakka á lestri. Stóra upplestra-
keppnin er ein þeirra, og sérdeilis vel
heppnuð. Hún kveikir funandi áhuga hjá
12 ára börnum landsins, fjöldi nemenda í
sjöunda bekk sem leggur mikið á sig til að
komast áfram. Það er gleði að verða vitni
að þessari keppni, hvernig hún kveikir í
börnum að æfa upplestur, og ganga síðan
inn í skólasal fullan af 12 ára krökkum,
sem eru samankomin til að hlusta á jafn-
aldra sína lesa upp.
En þar mæta manni hinsvegar von-
brigðin.
Skipuleggjendur keppninnar velja flesta
þá texta sem krakkarnir lesa, og í stað
þess að gera hið augljósa, velja það sem á
einhvern hátt rímar við þeirra líf, sem þau
geta snert á og skilið, þá þurfa börnin að
glíma við gamla og þunga texta, með mörg-
um tungubrjótum. Til að mynda úr Heims-
ljósi Laxness, úr ljóðum Huldu, öndvegis
skáldskapur, en liggur órafjarri 12 ára
börnum. Ég fylgdist í fyrra með duglegum
og snjöllum krökkum flytja orð Laxness,
og sumir ljóð eftir Ingibjörgu Haralds, yfir
fullum sal, gerðu það vel og af metnaði. En
það var sorglegt að fylgjast með þeim sem
hlustuðu, sjá hvernig áhugi þeirra dofnaði
og dó út. Þarna fengu ófáir nemendur stað-
festingu á þessu: Bókmenntir eru hátíð-
legar, óskiljanlegar, fullar af skrýtnum
orðum. Sumsé - full ástæða til þess að
halda sig frá þeim. Sumsé, þeir sem lesa
eru alls ekki svalir alls ekki skemmtilegir
- önnur ástæða til að halda sig frá bókum.
Ímyndið ykkur ef skipuleggjendum hefðu
borið gæfu til að velja texta sem ríma við
krakkana sem fylltu stóran salinn, fyndinn,
skemmtilegan, hressandi, vekjandi texta
sem hittir þau beint í hjartastað – hugsið
ykkur fullan sal af krökkum heyra jafn-
aldra sína flytja bráðskemmtilega og
áhugavekjandi texta, og þar með sann-
færast um að bækur geta verið skemmti-
legar, að þangað sé fullt að sækja. Hugsið
ykkur. En í stað þess fengum við sal fullan
af krökkum, geispandi yfir óskiljanlegum
orðum. Svona svipað og að fiska víti, en láta
síðan múra upp í markið svo maður gæti
örugglega ekki skorað.
Heimur versnandi fer? Hrapandi lestur?
Jú, en kennum ekki börnunum um, heldur
okkur sem vannýtum tækifærin, heldur
okkur sem erum of löt, og hugmyndas-
nauð, of íhaldssöm, of föst í gömlum hug-
myndum, til að breyta, snúa þróuninni við.
Það erum við en ekki börnin, við en ekki
tölvuleikir og afþreyingaiðnaðurinn sem
múra upp í markið. Og það erum við sem
ein getum og eigum að brjóta niður múrinn
- og skora úr vítinu.
En – hvað ætlið þið að lesa fyrir barnið
ykkar í kvöld?
Grein er byggð á erindi sem var flutt á ráð-
stefnunni Alvara málsins – Bókaþjóð í
ólestri, sem haldin var í Norræna húsinu um
síðustu helgi.
... erum við svo tærð af stressi, svo skæld af sjálfselsku, að
við neitum börnum okkar og okkur sjálfum um þá gleði, þær
safaríku og mikilvægu stundir sem verða til þegar foreldri les
fyrir barn? Hvaðan kemur sú grimmd eða sljóleiki eða heimska
að neita börnunum um þessar stundir, ...
Jón Kalman Stefánsson
rithöfundur
Bókaþjóð í ólestri
Um lestur, leti okkar og
hugmyndasnauðar skólabækur
28 viðhorf Helgin 27.-29. janúar 2012