Bændablaðið - 08.05.2013, Blaðsíða 32

32 Bændablaðið | Miðvikudagur 8. maí 2013
Ítala í Almenninga
Félagar mínir þeir Guðni
Þorvaldsson og Ólafur R.
Dýrmundsson í ítölunefnd þeirri
sem skipuð var í byrjun september
á sl. ári til að ákveða ítölu fyrir
Almenninga sendu frá sér grein í
síðasta Bændablaði þann 24. apríl.
Þar eru endurteknar nokkrar af
þeim rangfærslum sem þeir birtu
í áliti meirihluta ítölunefndar fyrir
Almenninga í mars sl. og ég sá mér
ekki fært að taka undir og skilaði
því séráliti.
Á meðan á þessum ítöluferli
stendur, hefur undirritaður forðast
að taka þátt í umræðu í fjölmiðlum
um þetta mál. Sú umfjöllun sem verið
hefur í fjölmiðlum hefur því miður
ekki alltaf varpað ljósi á um hvað
málið snýst í raun. Má þar t.d. benda á
hugleiðingar um beit í skóglendi sem
á lítið skylt við þær auðnir sem eru
ríkjandi á Almenningum. Umræðan
um hugsanlega beit á Almenningum
er til þess fallin að kasta rýrð á bænd-
ur almennt og ímynd þeirra sem er
miður, því þeir eru vitaskuld flestir
einarðir vörslumenn landsins og vilja
síst skaða landið með nýtingu sinni.
Almenningar
Fyrir lesendur Bændablaðsins vil
ég upplýsa að Almenningar er lítill
afréttur samanborið við flesta afrétti
landsins og illa gróinn með tals-
verðu jarðvegsrofi. Ýmsar bújarðir
á landinu eru stærri en Almenningar.
Í vinnu ítölunefndarinnar greindi
okkur m.a. á um flatarmál gróinna
svæða afréttarins. Úttektir og rann-
sóknir sem gerðar hafa verið á
gróðurfari Almenninga benda til að
þar sé afar lítil þekja háplantna og
þar með beitargróðurs. Vissulega
má víða finna mosavaxin svæði en
Landbúnaðarháskóli Íslands, LbhÍ,
telur að með þeim sé í besta falli
um 13% Almenninga sem geti talist
grónir. Verulega skortir á að gróður-
svæðin séu samfelld og sauðfé mun
leita á auðnirnar þar sem nýgræð-
ingur er að vaxa. Undirritaður telur
niðurstöður LbhÍ eins réttar og hægt
er að komast að með nútíma tækni
og þær eru studdar af mati sérfræð-
ings Landgræðslu ríkisins byggt
á gervitunglagögnum. Þau gögn
eru bæði frá því fyrir og eftir gos í
Eyjafjallajökli. Bent er á þetta vegna
þess að í áliti meirihluta ítölunefndar
er reynt að sýna fram á mun meiri
gróður en bestu gögn benda til að sé
á Almenningum.
Fyrri ítölur
Hér á landi hafa verið í gildi ákvæði
um ítölu í árhundruð. Í landleigubálki
Jónsbókar var gert ráð fyrir ítölu í
afréttarlönd. Sérstök lög um ítölu
voru sett árið 1943 og svo aftur árið
1959. Ákvæði um ítölu voru tekin
upp í lögum um afréttarmálefni,
fjallskil o.fl. árið 1969 og svo aftur í
samnefndum, endurútgefnum, lögum
frá 1986.
Á undanförum 40 árum hafa
verið gerðar a.m.k. 15 ítölur, þar af
14 fyrir afrétti og átti undirritaður
sæti í þeim öllum. Auk þess var ein
ítala í heimaland sem engum árangri
skilaði. Undirritaður var ávallt í
minnihluta í þessum nefndum og
ítölurnar ávallt mjög rúmar, enda varð
árangur m.t.t. gróðurverndar nánast
enginn. Meginástæða þess hörmulega
árangurs er sú að skv. 22. gr. laga
um afréttarmálefni, fjallskil o.fl. nr.
6/1986 skyldu ítölunefndir byggja
mat sitt á beitarþolsrannsóknum.
Þær upplýsingar sem þá lágu fyrir
um beitarþol voru unnar á vegum
Rannsóknastofnunar landbúnaðarins,
RALA, undir forystu Ingva
Þorsteinssonar. Þær rannsóknir
voru gagnmerkar en barn síns tíma.
Þær áttu það t.d. sameiginlegt að
niðurstöður þeirra gerðu oftast ráð
fyrir beit fyrir mun fleira sauðfé
en þá gekk á viðkomandi afréttum,
sem þó voru þegar farnir að láta á
sjá vegna beitarálags. Vegna þessara
niðurstaðna beitarþolsrannsókna var
tilgangslaust að krefjast yfirítölumats
og þar með var Landgræðslunni
fyrirmunað að gegna lagaskyldu sinni
gagnvart gróðurvernd með þessum
hætti. Það var m.a. þess vegna sem
Landgræðslan lagði ríka áherslu á
að niðurstöður beitarþolsrannsókna
RALA yrðu allar afturkallaðar og
var það að endingu gert af RALA í
samráði við landbúnaðarráðuneytið,
eftir að sérfræðingar þeirrar stofnunar
höfðu skoðað málið. Það er ótrúleg
staða að meirihluti ítölunefndar fyrir
Almenninga skuli nota a.m.k. 40 ára
gömul gróðurfarsgögn og afskrifaða
aðferðarfræði til að rökstyðja sína
niðurstöðu.
Aðdragandi ítölunnar á
Almenningum
Það var mikið framfaraspor í
gróðurvernd hér á landi þegar
samningar voru gerðir árið 1990
við hlutaðeigandi sveitarstjórnir
um tímabundna friðun afréttanna
Emstra, Almenninga, Merkurtungna,
Stakkholts og Steinsholts. Í
deilunum um þjóðlendurnar sögðu
heimamenn þeim upp og haustið
2009 tilkynntu beitarrétthafar
Almenninga að þeir hygðust hefja
á ný upprekstur á Almenninga.
Í kjölfarið hófust viðræður um
nýtt samkomulag um tímabundna
friðun. Af hálfu gróðurverndar aðila
voru það Landgræðsla ríkisins,
umhverfisráðuneytið, forsætis-
ráðuneytið, Skógrækt ríkisins og
sveitarstjórn Rangárþings eystra
sem komu að þeim viðræðum. Engir
samningar náðust en aðilar urðu þó
sammála um að óska eftir því að LbhÍ
gerði beitarþolsmat fyrir afréttinn skv.
gildandi lögum. Í framhaldi af því
samþykkti sveitarstjórn Rangárþings
eystra snemma sumars 2012 að leyfa
upprekstur í samræmi við ítölu þegar
hún lægi fyrir. Ákveðnir bændur
kusu á hinn bóginn að hafa þessa
ákvörðun sveitarstjórnar að engu og
ráku fé á afréttinn þrátt fyrir að engin
ítala lægi þá fyrir.
Framkvæmd ítölunnar
Að mati undirritaðs er ljóst að
fyrrnefnd 22. gr. laga um afréttar-
málefni, fjallskil o.fl. leggur þær
skyldur á herðar ítölu nefndarinnar
að byggja úrskurð sinn á beitarþols-
rannsóknum, en jafnframt skal
taka tillit til aðstæðna hverju sinni.
Niðurstöður beitarþolsrannsóknar
samkvæmt greininni eru ekki
bindandi fyrir ítölunefndina en færa
þarf fyrir því gild rök að fara ekki
eftir þeim, en það gerði meirihluti
ítölunefndar ekki. Í nefndri 22. gr.
segir í 1 mgr.:
Ítala skal svo ákvörðuð, að full-
skipað sé í landið en ekki ofskipað
miðað við beitarþol. Byggja skal á
beitarþolsrannsóknum svo sem við
verður komið, jafnframt skal tekið
tillit til aðstæðna hverju sinni.
LbhÍ annaðist rannsóknir á beitar-
þoli Almenninga eins og gert er ráð
fyrir í 40. grein laga um landgræðslu
nr. 17/1965, en þar segir:
LbhÍ ber að annast rannsóknir á
beitarþoli og orsökum gróðureyðing-
ar, og skal fela henni að framkvæma
þær rannsóknir sem um getur í 7.,22.
og 23. gr. þessara laga.
Það er rangt sem gefið er í skyn
í fyrrnefndri grein í Bændablaðinu
að Landgræðslan hafi pantað þessa
skýrslu um beitarþol Almenninga,
hún var gerð á grundvelli beiðnar
sem á sér skýra lagastoð.
LbhÍ skilaði niðurstöðum beitar-
þolsúttektar þann 20. desember 2011
með ítarlegri skýrslu Almenningar
- ástand jarðvegs og gróðurs. Í þess-
ari skýrslu kemur m.a. fram í loka-
orðum:
„Gróðurhula á Almenningum
er takmörkuð og teljast aðeins tæp
13% afréttarins grónir þegar búið
er að taka uppgrædd svæði með.
Óstöðugar auðnir eru ráðandi á
svæðinu, m.a. moldir og sandsvæði.
Það er grundvallaratriði að auðnir
ættu að njóta beitarfriðunar. Að
auki er framleiðslugeta gróðursins
takmörkuð þar sem stór hluti gróna
landsins eru mosaþembur.“
Hér skal bent á að 13% vísa hér
til alls gróins lands, af þessu telst
vel gróið land einungis 2,3% af
flatarmáli afréttarins. Niðurstaða
skýrslu LbhÍ er líka mjög afdráttar-
laus: „Takmörkuð gróðurhula
og útbreiðsla rofs er einnig langt
utan þessara marka sem skilgreina
land sem beitarhæft og því geta
Almenningar ekki talist beitarhæfir
samkvæmt þessum viðmiðum. Það
ástand er óháð nýfallinni gjósku sem
síðan gerir ástand Almenninga ennþá
verra.“ Aðrar beitarþolsrannsóknir á
Almenningum hafa ekki verið gerðar
af til þess bærum aðilum.
Samnefndarmönnum mínum
verður tíðrætt um að undirritaður hafi
einblínt á þessa einu skýrslu. Þar líta
þeir framhjá þeirri staðreynd að hún
var gerð samkvæmt gildandi lögum
sem fara ber eftir í málum sem þess-
um. Verra þykir mér hvernig meiri-
hluti nefndarinnar kaus að hundsa
þetta beitarþolsmat og gera lítið úr
því í úrskurði sínum. Nær hefði verið
að viðurkenna að beitarþolsmat LbhÍ
var unnið nákvæmlega í samræmi við
hlutaðeigandi lög og að það plagg
ætti m.a. að leggja til grundvallar við
úrskurð ítölu fyrir afréttinn.
Almenningar eru á eldfjallasvæði
og þar gegnir öflugur, hávaxinn
gróður mikilvægu hlutverki við
bindingu ösku og hindrun sandfoks.
Ekki þarf að minna á að Almenningar
eru nær umluktir sumum af helstu
eldfjöllum landsins, Eyjafjallajökli,
Kötlu, Heklu og Tindfjallajökli. Skv.
fyrrnefndri 22. gr. laga nr. 6/1986
um afréttarmálefni, fjallskil o.fl. skal
taka sérstakt tillit til aðstæðna hverju
sinni. Nálægð afréttarins við þessar
eldstöðvar skapar sérstakar aðstæður
sem ítölunefndinni bar að taka tillit
til, en meirihlutinn gerði ekki.
Eðlilega vakti úrskurður
meirihluta ítölunefndar reiði og
vanþóknun þeirra sem unna gróðri
og náttúru landsins. Svo fór að sjö
aðilar kröfðust yfirítölumats þ.á m.
Landgræðslan, og hefur atvinnuvega-
og nýsköpunarráðherra nú skipað
yfirítölunefnd, en það í fyrsta sinn
sem það hefur verið gert. Lesendur
Bændablaðsins eru hvattir til að
kynna sér kröfu Landgræðslu ríkisins
á vefsíðunni, www.land.is.
Þarf öflugan gróður vegna
eldgosavár
Félagar mínir í ítölunefndinni ljúka
umfjöllun sinni í Bændablaðinu á
því að gefa í skyn að bændur með
upprekstrarrétt hafi unnið einir að
uppgræðslu á svæðinu í 20 ár. Hið
rétta er að Landgræðslan hefur
nýtt fjármuni skattborgarana til að
freista þess að endurheimta gróður
og jarðveg á Almenningum með
hléum frá 1973, m.a. vegna þess
hve brýnt er að hafa þarna öflugan
gróður vegna eldfjallavár. Bændur
hafa vissulega unnið gott starf á
sl. 20 árum við framkvæmd upp-
græðslunnar og oftast fengið greitt
fyrir það. Landgræðslan er reiðubúin
til að halda því samstarfi áfram. Það
er hins vegar ekki furða þó margir
borgarar landsins séu ósáttir við það
að nota eigi opinbera fjármuni til
uppgræðslu þarna svo unnt verði að
fjölga beitarfé á svæðinu á komandi
árum, eins og álit meirihluta ítölu-
nefndar gerir ráð fyrir, án þess að
svæðið þoli þá beit.
Bændur eru í flestum tilvikum
ræktunarmenn og vilja nýta landið
í samræmi við landgæði þess.
Undirritaður hefur átt farsælt samstarf
við bændur um uppgræðslu lands og
gróðurvernd um hálfrar aldar skeið
og trúir því ekki að nokkur bóndi sem
ann landinu sínu fari með sauðfé á
Almenninga fyrr en afrétturinn hefur
batnað svo að þar geti landnýting
orðið með sjálfbærum hætti. Það
mun taka allnokkurn tíma.
Sveinn Runólfsson.
Fremst á myndinni er nýgræðingur af birki á Þórsmörk sem óx upp þegar Almenningar voru tímabundið friðaðir
fyrir sauðfjárbeit árið 1990. Kápa á Almenningum er handan við gilið, en þar er ennþá mikið jarðvegsrof þó allmikið
Myndir / Hreinn Óskarsson
Mikið jarðvegsrof og gróðureyðing hefur geisað á Almenningum um langt
skeið. Þessa mynd tók Hreinn Óskarsson 2012.
Gróðureyðing á Almenningum.
Einn augljósasti ágalli beitarþolsútreikning-anna var að þeir tóku
afar lítið tillit til breytileika
lands yfir beitartímann og jafn-
framt til síbreytilegra fóður-
þarfa fjárins. Þá var horft
framhjá þáttum sem snúa beint
að jarðvegi og ástandi hans og
áhrifum kaldra ára og mikils
beitarálags á gróður.
Þessir þættir gera langtímamat
á beitarþoli lands í raun útilokað,
alveg sérstaklega á illa förnu landi
eins og Almenningunum. Erlendis
hefur almennt verið horfið frá því
að reikna beitarþol fyrir úthaga sem
grunn að beitarnýtingu lands. Þess
í stað er viðhaft reglulegt eftirlit
með beitilöndum þar sem notuð
eru fyrir fram ákveðin viðmið og
gripið inn í ef lönd uppfylla þau
ekki. Hér er rétt að undirstrika að
þau beitilönd sem oftast er verið
að vísa til erlendis þegar dæmi
eru tekin til samanburðar við
íslenska úthaga, eru algróin og í
margfalt betra ástandi en land á
eldfjallasvæðunum, eins og t.d.
Almenningar. Aðferðir sem byggja
á símati á ástandi beitilanda verður
að þróa út frá þekkingu okkar á
íslenskum vistkerfum og áhrifum
beitar á þau. Hér er mikilvægt
að staldra við og gefa því gaum
að íslenskur úthagi, þ.m.t.
afréttarland, þarf að geta veitt
fjölþættari vistkerfaþjónustu en
að vera einungis beitiland.