Bændablaðið - 08.05.2013, Blaðsíða 34

34 Bændablaðið | Miðvikudagur 8. maí 2013
Hagaskógur
Hagaskógar eða beitarskógar
(e-Silvopasture) er ein tegund
búskapar- eða búnaðarskóga
(e-agroforestry) þar sem
aðferðafræðin er samtímis áhersa
á beitilandsgæði og framleiðslu
verðmæts trjáviðar.
Ræktun og rekstur hagaskóga er
aðferð þar sem vistkerfið skilar arði
tiltölulega snemma með afurðum
beitardýra en arður viðarvaxtar
bætist við þegar fram líða stundir,
– ekki á kostnað beitargildis heldur
sem viðbótartekjur.
Aðferðin er í sjálfu sér ævagömul
en hefur orðið hornreka í sérhæfingu
nútíma landbúnaðar og skógariðnaðar
þar til á allra síðustu áratugum og
er nú viðurkennd og víða stunduð í
Evrópu og N-Ameríku.
Almennt um hagaskóga
Gott beitiland þarf að vera vel gróið
beitarþolnum og uppskerumiklum
tegundum (heilgrös). Lakara
beitiland má oftast bæta með
aðgerðum, t.d. með áburðargjöf eða
góðri stjórn beitar.
Gróður og jarðvegur í skógum
fer að sjálfsögðu eftir mörgum
þáttum, s.s. undirlagi, veðurfari,
trjátegundum o.fl. Skógarjarðvegur
er venjulega annarrar gerðar en
í t.d. opnu beitilandi, hann er
almennt léttari/lausari og meira
af litlum vatns- og loftrýmum.
Undirgróður er gjarna fjölbreyttur
en tegundasamsetning ræðst helst af
því ljósmagni sem trjákrónur hleypa
niður á yfirborðið.
Það má hugsa sér að rækta
hagaskóg bæði í hefðbundnum
skóglausum beitarhögum og einnig
í eiginlegum skógum (náttúrulegum
eða ræktuðum), en niðurstöður
margra erlendra rannsókna sýna
að tegundir og tegundasamsetning
botngróðurs í hagaskógi verða nánast
eins og á opnu beitilandi en ekki eins
og í beitarfriðuðum skógum.
Uppskera beitargrasa verður
til muna meiri í vel heppnuðum
hagaskógi, einkum vegna
skjóláhrifa trjágróðurs og þeirra
áhrifa sem djúpstætt rótarkerfi
trjánna hefur á vatnsbúskap,
hringrás næringarefna og þar með
jarðvegsgerð. Hagaskógur getur
því borið þyngri beit en skóglaust
land og beit húsdýra gefur mikilvæg
næringarefni sem gagnast gisnum
skógi til betri vaxtar. Ræktun nýrra
hagaskóga getur tekið langan tíma en
það ræðst fyrst og fremst af ástandi
jarðvegs við upphaf ræktunar. Ef
fara þarf í e.k. landgræðsluaðgerðir
í upphafi er lengra í að hægt sé að
beita landið og þá þarf að nota aðrar
trjátegundir (frumherjategundir)
Undirbúningur hagaskóga er líkur
undirbúningi annarrar skógræktar
en hér má þó hugsa sér að leggja
meiri áherslu á að bæta jarðveg
með t.d. smára og lúpínu, enda
mun beit fyrr en síðar stjórna því
hvaða undirgróður verður ríkjandi.
Til að tryggja lifun og vöxt ungskóga
sem best er mælt með hefðbundinni
jarðvinnslu, s.s. gisinni flekkjun,
tts herfingu eða tímabundinni
graseyðingu. Verðmætari tegundir
gætu komið inn síðar sem önnur
kynslóð eftir svo sem 20-30 ár. Á
betri veðurfarssvæðum og góðum
jarðvegi er strax hægt að nota
tegundir sem eiga að framleiða
eðalvið í framtíðinni.
Skógar þola ágætlega beit dýra
en líkt og annar gróður þolir hann
ekki ofbeit. Grundvallaratriði í
hagaskógum er því alltaf stjórn
beitar. Reikna verður með algerri
beitarfriðun í hátt í tvo áratugi,
misjafnt eftir vali trjátegunda og
beitardýra.
Hönnun hagaskóga
Til að byrja með þarf að átta sig á
hversu stórt landsvæði þarf fyrir
góðan hagaskóg en það ræðst að
sjálfsögðu mest af fjölda beitardýra
og tegund sem á að nýta hann. Talið
er að ær með lömbum þurfi 2-3 ha
til sumarbeitar í venjulegum högum
en ætla mætti að talsvert minna þurfi
í góðum hagaskógi (e.t.v. 1-2 ha).
Nautgripir þurfa mun stærra svæði,
líklega átta sinnum stærra.
Almennt er ódýrara pr. flatar-
einingu að taka stór svæði fyrir og
spara þar með girðingarkostnað
og það þarf einnig að hafa í huga
að lítil svæði ná síður að mynda
skógarloftslag þar sem jaðrar verða
of stórt hlutfall með tilheyrandi
veðurálagi og snjósöfnun af berangri.
Innan hagaskóga þurfa að vera
örugg vatnsból og gera verður ráð
fyrir vegslóðum um svæðið bæði
til almennrar umsýslu og til að
skógurinn geti einnig nýst til aðhalds
í skjóli langt fram á haust eða vetur
þótt þurfi að fóðra skepnur.
Hagaskógur getur verið bæði
með gisnum trjágróðri eða stórum
rjóðrum með þéttari skóglundum
eða blöndu af hvoru tveggja, en
nauðsynlegt er að hafa þéttari skóg
í útjöðrum og áveðurs til að minnka
jaðaráhrif.
Hönnun hagaskóga er verulega
frábrugðin hönnun hefðbundinna
timburskóga og raun er réttara að
tala um trjárækt en skógrækt því hér
er það hvert og eitt tré sem þarf að
standa fyrir sínu. Í hefðbundnum
viðarskógum er horft til þess að
hver eining skógarins verði sem
uppskerumest og einföldust í
meðhöndlun. Þetta leiðir til þess að
ræktaðir eru einnar tegundar jafnaldra
lundir eða teigar sem hljóta sams
konar meðhöndlun. Þar er mjög horft
til mikils viðarvaxtar á tiltölulega
stuttri vaxtarlotu (60-80 ár) og að
bolir séu beinir og gallalausir a.m.k.
neðstu 3-4 metrarnir.
Í hagaskógum gilda allt önnur
sjónarmið og þéttleiki trjáa miðast
við að til verði sem stærst skóglaus
svæði. Verðmæti viðarafurða úr
hagaskógum ræðst því af tegundum
viðarins og stærð/sverleika trjábola
en á löngum tíma má fá mjög
svera trjástofna sem ekki verða til í
hefðbundinni nytjaskógrækt.
Þéttleiki trjáa
Á berangri og þar sem veðurfar er
erfitt þarf upphafsþéttleiki að vera
svipaður og í annari skógrækt; 1.800-
2.500 plöntur á ha. Þessi þéttleiki er
oft nauðsynlegur til að trén nái að
mynda samfellt skógarloftslag sem
fyrst og nái þar með góðum vexti á
sem skemmstum tíma. Eftir 10-15
ár má fara að huga að því að fækka
trjám eitthvað og horfa þá einkum
til þess að taka burtu ræfla, velja
svæði þar sem heppilegast er að hafa
þétta og skjólgóða lundi og svæði
sem verða með mjög gisnum skógi
á úrvals beitilandi. Þegar beitardýr
eru sett til haga í skóginum þurfa
a.m.k. þau tré sem ætlað er að standa
til langframa að vera orðin það há
og þroskuð að ekki sé hætta á að
beitardýr skemmi þau. Vel má hugsa
sér að þetta náist á 15-20 árum en
það getur þó tekið lengri tíma. Með
vaxandi hæð trjánna má fækka þeim
Hagaskógar eru ekki sjálfkrafa sjálbærir.
Það þarf alltaf að fylgjast
með beitargæðum og
af og til þarf að sinna
trjánum.
Upphaf beitar í haga-skógum er lykilatriði.
Beit í ungskógi þar
sem trjákrónur ná ekki
upp fyrir beit er mjög
varasöm; trjágróðurinn
verður sjálfur að fóðri. Dæmi um hagaskóg. Hann þarf þó að vera umtalsvert víðáttumeiri en hér er sýnt. Það þarf enn að verja stofn yngstu
lauftrjánna (næst) fyrir nagi og nuddi. Það má hugsa sér að stöku skepnur verði aldrei hæfar í hagaskóga vegna
þeirrar áráttu að naga allt sem tönn á festir.
Nokkur atriði sem huga verður að í hagaskógi
Örugg beitarstjórn, girðingar utanum og hólf innan
þess (skiptibeit)
Áburðargjöf á beitargróður og tré.
Vatnsból, salt og steinefni, fóðrun.
Niturbindandi tegundir.
Vegslóðar.
Rétt grisjun eða bilun, uppkvistun og klipping trjáa.
Trjáfelling, úrvinnslukostir og markaður.
Íslenskar rannsóknir á notkun skóga sem beitilands eru litlar, og rannsóknir og reynsla af eiginlegri
hagaskógrækt er enn sem komið er lítil sem engin.
Víða vestanhafs og austan hafa viðamiklar rannsóknir
farið fram og ýmiss konar upplýsingar um búrekstur af
þessu tagi eru aðgengilegar á veraldarvefnum.
Víðitegundir Salix
Birki Betula pubescens
Elritegundir Alnus
Lerkitegundir Larix
Alaskaösp Populus trichocarpa
Sembrafura Pinus cembra
Birki Betula pubescens Verðmæt fyrir handverk. Smíða og eldiviður Ekki langlíft
Gráölur Alnus incana Verðmætur viður, bætir jarðveg Ekki langlíft
Rússalerki Larix sukaczewi Langlíft, verðmætur smíðaviður
Evrópulerki Larix decidua Langlíft, verðmætur smíðaviður
Reyniviður Sorbus aukuparia Verðmætur handverksviður, spónfletting Uppáhalds nag-tré
Alaskaösp Populus trichocarpa Stórvaxið - auðvelt að endurnýja Ekki mjög langlíft
Sembrafura Pinus cembra Langlíft, verðmætur smíðaviður
Tafla 3. Aðrar tegundir
Íslenskt heiti Latneskt heiti
Steinbjörk Betula ermanii
Vörtubirki Betula pendula
Sifjalerki Larix x eurolepis
Marþöll Tsuga heteophylla
Skógarbeyki Fagus sylvatica
Eik Quercus x
Garðahlynur Acer pseudoplatanus
Askur Fraxinus excelsior