Bændablaðið - 08.05.2013, Blaðsíða 44

44 Bændablaðið | Miðvikudagur 8. maí 2013
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins
Úthagabeit sauðfjár
Grundvallarskilyrði fyrir
hagkvæmum rekstri sauðfjárbúa
er aðgangur að nægum og góðum
úthaga sem heldur gildi sínu til
lengri tíma þrátt fyrir beitarnotin.
Miklu skiptir að vaxtargeta lamba
sé nýtt sem best frá fæðingu til
slátrunar svo ná megi eins góðum
afurðum og aðstæður bjóða á
hverju svæði. Jafnframt hafa
þættir eins og fóðrun, aðbúnaður
hjarðarinnar, frjósemi ánna og
vaxtargeta lambanna mikil áhrif á
afraksturinn. Undanfarna mánuði
hefur verið talsverð umræða um
beit sauðfjár í úthögum og þá
einkum á afréttum.
Umræðan fer því miður oft upp úr
skynsamlegu fari og út á víðan völl
tilfinninga og upphrópana. Í þessari
grein er reynt að draga fram nokkrar
staðreyndir um sauðfjárbeit í úthaga.
Almenn áhrif beitar á plöntur
Rætur og blöð afla plöntunni
viðurværis í sameiningu og stærð
þessara plöntuhluta þarf að vera í
samræmi til þess að plantan nái að
vaxa og dafna. Blaðskerðing dregur
því úr möguleikum plöntunnar til
að afla sér viðurværis. Eftir beit
er forgangsatriði hjá plöntunni að
endurnýja blöðin og orka til þess
m.a. sótt til róta. Ný blaðmyndun
er því oft á kostnað rótarvaxtar.
Langvarandi þung beit leiðir til
rýrara rótarkerfis sem síðan bitnar á
ofanjarðarvexti því rætur afla vatns
og næringarefna úr jarðveginum.
Rætur gegna sérstaklega mikilvægu
hlutverki við jarðvegsbindingu hér á
landi því jarðvegurinn er víða laus í
sér og rofgjarn.
Hitastig og aðgangur róta að
vatni hefur talsverð áhrif á hversu
hratt plöntur geta brugðist við
blaðskerðingu. Hér á landi hefur
verið mældur mikill munur á sprettu
úthagagróðurs eftir árferði, ekki síst
inn á hálendinu. Sú tilgáta hefur
verið sett fram að við breytingu um
hverja 1°C í meðalárshita megi gera
ráð fyrir að beitarþol úthaga sveiflist
um 10-20%. Langvarandi þurrkar
að sumri til geta væntanlega spillt
eitthvað ávinningi úthagans af góðum
árshita.
Plöntur þola beit misvel og
liggur aðalmunurinn í byggingu
plantnanna, sérstaklega í því hvar
vaxtarbroddurinn (ný blaðmyndun)
er staðsettur. Hjá grösum og störum
er vaxtarbroddurinn nærri rótinni og
er því ólíklegt að hann skaðist við
beit og endurvöxtur blaða kemst fljótt
af stað. Tré, runnar og blómplöntur
eru mun viðkvæmari fyrir beit því
vaxtarbroddurinn sem er efst á
stönglinum eða á greinaendum er
fjarlægður við beit. Endurvöxtur
verður þá aðeins með því að virkja
hliðarbrum eða með því að mynda
nýja vaxtarbrodda, sem tekur yfirleitt
langan tíma.
Samspil legu beitilands og
afurða sauðfjár
Gróður á láglendi er yfirleitt
uppskerumeiri og fyrr til á vorin
en gróður í landi sem liggur hærra
en láglendisgróður sölnar líka fyrr
á haustin. Láglendi þolir meira
beitarálag án þess að gæði þess rýrni
enda býr gróður þar við hagstæðari
veðurfarsskilyrði. Mýrlendi þolir
beit vel en sauðfé bítur votlend
svæði fyrst og fremst á vorin og
fram á mitt sumar. Féð sneiðir hjá
votlendari svæðum seinni part sumars
því næringargildi flestra tegunda þar
er orðið lakara en margra tegunda
sem vaxa á þurrara landi.
Hraðari vöxtur lamba á hálendi
en á láglendi yfir sumartímann hefur
í gegnum tíðina ýtt undir nýtingu
afrétta til beitar. Þrátt fyrir að nokkur
kostnaður fylgi afréttarnýtingu fyrir
bændur er það oft hagkvæmasti
eða í raun eini kosturinn til þess að
tryggja hjörðinni næga sumarbeit.
Úthaga í heimalöndum þarf að nýta
bæði snemmsumars og á haustin og
tíminn sem féð er á afrétti er því
kærkomin hvíld frá sauðfjárbeit
fyrir heimalöndin. Vöxtur lamba
á láglendi er að jafnaði minni en
lamba sem ganga á hálendi, einkum
fyrri hluta og miðbik sumars en er
orðinn svipaður í ágústlok. Til að
nýta vaxtargetu lamba sem best,
hefur láglendisbeit allt sumarið því
ekki þótt eins eftirsóknarverð og beit
á svæði sem hærra liggja í landinu.
Beitaratferli sauðfjár
Sauðfé notar land ekki tilviljanakennt
því að skýrt samband hefur fundist
milli gróðursamfélaga og atferlis
sauðfjár. Féð bítur aðallega á
frjósamari svæðum, s.s. graslendi
og í mýrum, en stendur, hvílir sig
og jórtrar á hrjóstrugri stöðum s.s. á
mosaþembum, melum og moldum.
Þessi hreyfanleiki á milli gróðurlenda
skapar tilflutning á næringarefnum
frá frjósamari beitarsvæðum til
ófrjósamari hvíldarsvæða því féð
losar sig við stóran hluta af saur og
þvagi á hvíldarsvæðum.
Sauðfé hefur gott langtímaminni
og sækir aftur á þá staði sem það
ólst upp á. Það er því ekki tilviljun
að fjölskyldur halda sig gjarnan
á sömu svæðum ár eftir ár. Þetta
hefur íslensk alþýða vitað lengi,
sbr. máltækið „Man sauður hvar
lamb gekk“. Lömbin læra jafnframt
fæðuval af mæðrum sínum og
þetta „nám“ snemma á ævinni er
talið sauðkindinni mjög mikilvægt
veganesti „út í lífið.“ Þó að landrými
sé nóg halda ær sig gjarnan á sömu
stöðum í sama félagsskap.
Beitarval sauðfjár
Það er sauðkindinni eðlislægt
að velja talsvert mikið ákveðnar
tegundir plantna, ákveðnar plöntur
eða plöntuhluta innan þeirra tegunda.
Plöntuvalið breytist með árstíðum
og þroska plantna. Ákveðnar
plöntutegundir eru eftirsóttari á
vorin, aðrar á sumrin og enn aðrar
eru (voru) aðeins bitnar á veturna
s.s. beitilyng og klófífa. Samsetning
þess gróðurs sem bitinn er getur verið
frábrugðin þeirri gróðursamsetningu
sem finna má í beitilandinu og hefur
plöntuval sauðfjár bein áhrif á
tegunda samsetningu og hlutföll milli
tegunda í mismunandi gróðurlendum.
Ákveðnir blettir bítast fyrr en aðrir
og geta látið á sjá löngu áður en
nokkur beitarummerki sjást á öðrum
blettum. Lostætar plöntutegundir
lenda undir í samkeppni í sverðinum
við ólystugri tegundir sem hins vegar
auka hlutdeild sína. Möguleikar til
plöntuvals minnka ef beitarálag er
mikið. Þá verður sauðfé að láta sér
nægja lélegri beitarplöntur, sem að
líkindum veldur því að afurðir ánna
minnka smá saman.
Mat á gæðum og ástandi
beitilands
Búfénaður gengur ætíð nær þurrlendi
en votlendi í beitilandinu og því
verður að nota ástand þurrlendisins
sem mælikvarða á beitarálag á
svæðinu. Að öðrum kosti er hætta á
að þurrlendið verði rótnagað áður en
skepnur líta við votlendisgróðrinum.
Ýmsar tegundir plantna geta verið
glögg vísbending um að gróðurfar
sé í góðu eða lélegu (hnignandi)
ástandi. Helstu vísiplöntur sem gefa
til kynna gott ástand sauðfjárhaga
eru lostætar plöntur á borð við
blágresi, smjörgras, möðrur, gulvíðir
og loðvíðir. Þessar tegundir verða
vart sjánlegar í gróðurþekjunni
við vaxandi beit á undan öðrum
minna bitnum tegundum og því
getur áberandi tilvist þeirra gefið
til kynna gott ástand eða framför.
Helstu vísbendingar um lélegt ástand
beitilands er mikil hlutdeild tegunda
á borð við krækilyng, bláberjalyng,
fjalldrapa, þursaskegg, hrossanál
og holtasóley. Jafnframt sést lítið
af lostætum tegundum, sérstaklega
þeim sem láta fljótt undan síga.
Landhnignun getur átt sér stað af
völdum jarðvegsrofs og hefur það
því fyrst og fremst gildi að horfa til
vísitegunda í heilli eða lítt rofinni
gróðurþekju.
Sjálfbær landnýting
Víðlendir úthagar Íslands eru
ein okkar sérstæðu auðlinda og
allar líkur eru á að verðmæti
matvælaframleiðslu sem hingað rekur
rætur sé vaxandi. Afar mikilvægt er
að nýting beitargróðurs sé sjálfbær,
þannig að hvorki sé gengið á gróður
né jarðveg með beitinni, heldur sé
vistkerfi beitilandsins í jafnvægi eða
framför. Landeyðingu og rof má sjá
sumstaðar í sumarbeitilöndum en
önnur svæði á landinu eru vannýtt
til beitar. Einhver dæmi eru um að
gengið sé of nærri gróðri, þannig
að gæðum beitilandsins hnigni þótt
jarðvegseyðing sé ekki komin af stað.
Verulegum úrbótum hefur verið náð
á síðustu árum með auknu samstarfi
sauðfjárbænda og Landgræðslu
ríkisins. Það samstarf tengist m.a.
gæðastýringu í sauðfjárrækt sem
er mikilvægur hluti samnings milli
sauðfjárbænda og ríkisins um
stuðning við dilkakjötsframleiðslu.
Á sama tíma hefur hlýnandi veðurfar
á landinu allt frá árinu 1995 aukið
uppskeru úthaganna og bætt árangur
uppgræðslu.
Fækkun fjárstofnsins úr tæplega
900 þúsund þegar fé var flest á
áttunda áratug síðustu aldar, niður
í um 460-480 þúsund frá síðustu
aldamót hefur dregið stórlega úr
beitarálagi á landsvísu. Rétt er þó að
benda á að frjósemi ánna hefur aukist
nokkuð frá því sem var á áttunda
áratugnum, þannig að raunveruleg
fækkun gripa í högum er ekki alveg
svona mikil.
Áburðargjöf á úthaga
Með áburðargjöf breytist samkeppnis-
staða milli plöntutegunda og þannig
má hafa áhrif á gróðursamsetningu.
Einnig hefur áburðargjöf mikil áhrif
á efnainnihald gróðurs og plöntuval
beitardýra sem skiptir miklu máli
fyrir nýtingu beitilands. Beitarþol
eykst með áburðargjöf þar sem
hlutdeild grasa vex.
Kostnaðurinn við áburðargjöfina
veldur því að þessi aðferð er alveg
óraunhæf á stærri beitarsvæðum
en nota má áburð sem lið í að jafna
nýtingu beitilandsins og hafa áhrif á
dreifingu sauðfjár á tilteknu svæði.
Það borgar sig þó varla nema ef mjög
þröngt er í högum og land myndi
að öðrum kosti spillast og verða
ofnýtt og/eða ef fallþungi dilka er
óásættanlegur.
Verkefnið „Bændur græða landið“
er samstarfsverkefni bænda og
Landgræðslu ríkisins um uppgræðslu
og landbætur í heimalöndum bújarða.
Í þessu verkefni eru bændur m.a.
styrktir til kaupa á tilbúnum áburði til
að bera á rýrt og gróðurlítið land. Þessi
áburðargjöf eykur yfirleitt uppskeru
gróðurs í landinu verulega. Oft er
þetta land eitthvað nýtt til beitar fyrir
sauðfé. Nauðsynlegt er að stjórna beit
á uppgræðslusvæðum eigi viðunandi
framfarir að nást. Áburðargjöf og
uppgræðsla veldur því að sauðfé
heldur sig mun meira á landinu en
annars væri. Þar með berst meira af
næringarefnum inn á svæðið með saur
og þvagi. Það eykur magn lífrænna
efna í jarðvegi, bætir frjósemi hans og
árangur uppgræðslustarfs ef beitinni
er skynsamlega stjórnað.
Beitarstjórnun sauðfjár
Markmið beitarstjórnunar er fyrst og
fremst að tryggja að næringarþörf
og velferð búpenings sé fullnægt
en jafnframt sé ekki gengið á
gróður og jarðveg, heldur ríki þar
jafnvægi eða framför. Hófleg beit
getur aukið tegundafjölbreytni í
sverðinum og hindrað að stórar
plöntur nái yfirhöndinni. Beitin
opnar gróðurlagið og gefur smærri
tegundum tækifæri til vaxtar. Of
mikið beitarálag getur valdið fækkun
plöntutegunda og eykur hættu á
gróður- og jarðvegsrofi. Sérstaklega
þarf að gæta hófs við beit þar sem
gróður og jarðvegur er viðkvæmur,
eins og á hálendinu, á þurrlendi
og í brattlendi. Sá litli gróður sem
vex á auðnum er oft próteinríkur
og eftirsóttur af sauðfé. Sé hann
sífellt bitinn dregur úr uppsöfnun
næringarefna, fræmyndun og
útbreiðslu plantna.
Með markvissum ásetningi má
stýra því nokkuð hvert fé leitar til
sumarbeitar. Sums staðar hagar
þannig til að innan afréttar eru örfoka
svæði sem æskilegt væri að friða
fyrir beit. Ef svæði eru vel afmörkuð
landfræðilega getur verið hægt að ná
árangri með markvissum ásetningi
án þess að girða svæðið af. Þá er fé
fargað sem gengur á viðkvæmustu
svæðunum eða ekki sett á undan
þeim ám. Þetta á helst við á stóru
afréttunum á Miðhálendinu og getur
þar verið áhrifarík aðferð til að stýra
beit frá viðkvæmum svæðum eða
svæðum sem tímafrekt er að smala
tiltölulega fáum kindum. Þetta hafa
t.d. bændur í Vestur-Skaftafellssýslu
gert með ágætum árangri.
Beitarþungi hefur lítil áhrif á vöxt
lamba snemma sumars, nema ef
mjólkurlagni ánna skerðist. Það getur
gerst ef beit hefst það snemma að
gróður nær ekki að spretta eðlilega.
Síðari hluta sumars er vöxtur lamba
hægari og áhrif beitarþunga meiri
en fyrri hluta sumars. Fleiri en ein
skýring er á þessu, gróður tekur
að tréna, ærnar mjólka minna og
kjarnmeiri plöntur eru uppurnar.
Lömbin þurfa að ná stærri hluta af
næringarþörfinni af landinu og því
er einmitt mikilvægt að beitargæði
séu sem best þegar líður á sumarið en
því er oft öfugt farið. Fyrir tvílembu
má áætla eina og hálfa kind í byrjun
sumars en í lok sumars eru kindurnar
orðnar þrjár. Landþarfir fyrir hverja
tvílembu aukast því talsvert þegar
líður á sumarið en á sama tíma
minnkar næringargildi gróðurs.
Í íslenskum rannsóknum sem
gerðar hafa verið á framræstum
láglendismýrum hefur komið fram
að blönduð beit sauðfjár og stórgripa
bæti nýtingu beitilands og þrif
gripanna. Þetta er jafnframt almenn
reynsla bænda. Einkum virðist sauðfé
njóta góðs af beit með stórgripum
en jafnframt hefur komið fram að
hross þrífast betur ef þeim er beitt
með sauðfé. Þegar sauðfé og hrossum
er beitt á sama land getur komið vel út
að beita hrossunum á landið snemma
sumars og láta þau bíta landið nokkuð
vel niður. Eftir mánaðarhvíld væri
sauðfé síðan beitt á endurvöxtinn
sem er blað- og næringarríkari en
svörðurinn væri annars á sama tíma
sumars. Með þessu lagi má búast við
að lömb þyngist betur en á óbitnu
sambærilegu landi.
Ef land er eingöngu nýtt til
hrossabeitar en friðað fyrir sauðfé
getur það styrkt stöðu einstakra
tegunda. Þannig geta víðitegundir
og mjaðjurt aukið hlutdeild sína
verulega í frjósömu raklendi, þar sem
hrossum er eingöngu haldið til beitar.
Í íslensku flórunni eru ekki
margar tegundir sem geta talist
hávaxnar. Sumar þeirra geta orðið
mjög yfirþyrmandi í samkeppni
við lágvaxnari gróður þar sem
sauðfjárbeit er ekki til staðar. Skýr
dæmi um þetta má m.a. sjá friðlöndum
og skógræktarlöndum víða um land,
jafnvel í heilum sveitum þar sem
nautgriparækt er ríkjandi búgrein
og sauðfjárbeit lítil sem engin á
láglendi. Í einhverjum tilfellum
mætti skoða hvort takmörkuð og
tímabundin sauðfjárbeit gæti komið
að meira gagni í baráttu við útbreiðslu
þessara ágengu tegunda en t.d.
notkun eiturefna. Dæmi um ágengar
plöntutegundir sem eru eftirsóttar af
sauðfé og beit gæti haldið niðri eru
alaskalúpína, skógarkerfill, ætihvönn
og njóli.
Að lokum
Aðgangur að úthagabeit er
einn helsti áhrifaþátturinn við
mat á hagkvæmustu stærð hvers
sauðfjárbús. Takmarkaður aðgangur
að úthagabeit kallar alltaf á stóraukið
skipulag beitar sem veldur mun
meiri kostnaði við girðingar, lyf
gegn sníkjudýrum og fleira. Þar
með eykst framleiðslukostnaðurinn.
Þegar horft er til hámarksafurða eftir
hverja á, skynsamlegrar landnýtingar
og landverðs má segja að mörg
smærri fjárbú dreifð um allt landið
sé almennt æskilegra fyrirkomulag
en fá stórbú. Aðstæður eru samt
mjög breytilegar og því ekki rétt að
nefna kjörbústærð heldur minnt á að
aðgangur að úthaga til sumarbeitar
og sjálfbær nýting hans er þáttur
númer eitt við að setja hverju íslensku
sauðfjárbúi skynsamleg stærðarmörk.
Árni Brynjar Bragason,
ráðunautur hjá Ráðgjafarmiðstöð
landbúnaðarins, RML.
Árni Brynjar Bragason