Bændablaðið - 22.08.2013, Blaðsíða 12

Bændablaðið | Fimmtudagur 22. ágúst 201312
Fréttir
Af jörðu – Íslensk torfhús eftir Hjörleif Stefánsson
Torfhúsin hafa margþætt
menningarlegt gildi
Í byrjun júlímánaðar sl. var bókin
Af jörðu – íslensk torfhús, eftir arki-
tektinn Hjörleif Stefánsson, gefin út
af Crymogeu bókaútgáfu.
„Ég hef lengi tengst vinnu og
viðhaldi á íslenskum torfbæjum og
því má segja að aðdragandi bókarinnar
sé orðinn nokkuð langur,“ segir
Hjörleifur. „Fljótlega eftir að ég
kom heim að loknu námi í Noregi,
eða um 1977, tók ég að vinna að
verkefnum fyrir Húsafriðunarnefnd
og Þjóðminjasafnið sem tengjast
torfbæjum. Þó má segja að áhugi minn
á þessu nái alveg aftur á námsárin
en í náminu mældi ég og teiknaði
Galtastaði fram í Hróarstungu,
sem er einn af torfbæjunum sem
Þjóðminjasafnið hefur tekið til
varðveislu. Um þessa bók byrjaði ég
hins vegar að hugsa upp úr árinu 2000.
Í nokkur sumur þar á eftir ferðaðist ég
um landið gagngert í þeim tilgangi að
skoða torfbæi og taka af þeim myndir.
Það var svo fyrir um þremur til fjórum
árum að ég settist niður til að skrifa
þennan texta af alvöru. Ég leitaði til
Crymogeu bókaútgáfu, sem leggur
metnað sinn í að gefa út fallegar
bækur, og þar var samþykkt að gefa
bókina út. Þetta snýst nefnilega að
hluta til um að vekja athygli manna
á fegurð torfbæjanna í landslaginu.
Frá upphafi búsetu á Íslandi
og fram á 20. öld
Hjörleifur leggur áherslu á mikilvægi
torfhúsanna í menningarsögulegu
samhengi. „Þessi þjóð bjó í torf-
húsum alveg frá upphafi búsetu á
Íslandi og fram á 20. öld. Langflest
hús voru öldum saman úr torfi. Hver
maður varð að geta bjargað sér og
menn byggðu sér úr því efni sem
hendi var næst. Við þau veðurfars-
skilyrði sem eru á Íslandi, þá er það
einfaldlega þannig að torfið var
algjört undra byggingarefni; veitti
skjól fyrir vindi og einangraði gegn
kulda. Það er í raun ekki auðvelt
að ímynda sér hvernig Íslendingar
hefðu komist af á þessu landi ef ekki
hefði verið torfið. Sagt er að landið
hafi verið skógi vaxið, en það hefur
náttúrlega verið lágvaxinn skógur og
ekki mikið af stórviði til að byggja
úr. Menn hafa getað notað hann sem
minniháttar máttarvið, hrís á þekju
og fleira þess háttar, en varla mikið
meira. Rekaviðurinn hefur hins vegar
alltaf skipt miklu máli. Jafnvel þótt
menn hefðu haft timbur – eins og
menn höfðu til að mynda í Noregi
– hefðu menn líka byggt torfhús. Í
Norður-Noregi byggðu menn torf-
hús allt fram á 19. öld – einfaldlega
af því að þau einangruðu vel. Um
það leyti sem Ísland byggðist voru
ofnar að koma til sögunnar í Noregi
og menn fóru að hita híbýli sín með
þeim. Það gerist um svipað leyti og
ný húsagerð ryður sér þar til rúms,
svokölluð stokkahús. Þá gátu menn
byggt hús úr tréstokkum sem raðað
var upp og læst saman á sérstakan
hátt á hornunum. Í þessum húsum
voru ofnar til upphitunar. Það krafðist
þess að menn hefðu eldivið og þessi
hús voru aldrei algeng hér á landi
þó það séu til einstök dæmi um þess
háttar stofur.“
Engin tvö torfhús eins
Torfhús tíðkuðust einnig í öðrum
nágrannalöndum okkar, en Hjörleifur
segir að blæbrigðamunur hafi verið
á byggingarstílnum á milli landa –
og raunar hafi hvert hús verið ein-
stakt. „Engin tvö torfhús voru eins.
Eiginleikar hvers og eins réðust af
landkostum og gróðurfari á hverjum
stað. Meira að segja hér innanlands
voru hús með mjög mismunandi
hætti.
Svo er það merkilega – og það
kemur vel fram í bókinni – hversu
torfhús voru algeng í nágrannalönd-
unum miklu lengur en fólk hafði gert
sér grein fyrir. Í Skotlandi t.d. var
aragrúi af torfhúsum fram á 20. öld.
Það sama á við um Norður-Noreg.
Skoskir bændur voru flestir leiguliðar
og höfðu aðeins samning til skamms
tíma. Þeir þurftu þó sjálfir að byggja
hús sín en þessi stutti leigutími olli því
að þeir reistu sér gjarnan torfhús frekari
en varanlegri hús úr steini eins og land-
eigendur gerðu.“
Torf, grjót og timburgrind
„Flest torfhús eru gerð af veggjum úr
torfi og grjóti. Þannig er hlaðin upp
tóft og inni í henni stendur timbur-
grind sem oft á tíðum er þiljuð að
innan, til dæmis í baðstofum og í
híbýlum manna,“ útskýrir Hjörleifur.
„Í öðrum húsum er óþiljað, svo sem
eldhúsum, göngum, smiðjum o.s.frv.
Timburgrindin ber uppi máttarviði
þaksins og þar ofan á er svo torf-
þekja. Hvernig þessi grind er gerð
er svolítið breytilegt frá einum tíma
til annars og einnig þekjan. Sums
staðar eru bara sperrur og svokallað
árefti sem hvílir á þeim. Áreftið gat
verið með ýmsum hætti; stundum
hrís ofan á og torfið svo ofan á því.
Á enn öðrum stöðum notuðu menn
melgresi undir torfið í staðinn fyrir
hrís. Þegar líða tók á 19. öldina
breyttust svo húsin eitthvað eftir
því sem ný byggingarefni komu til
sögunnar. Fyrst kom tjörupappinn,
um 1840, og svo bárujárnið nálæg
1880. Þannig voru torfhúsin löguð að
tækniframförunum. Meira að segja
þegar rafmagnið kom til sögunnar þá
voru torfbæirnir rafvæddir. Á fyrstu
áratugum 20. aldar voru vatns- og
fráveitur lagðar í þessi hús. Á seinni
hluta 19. aldar og byrjun þeirrar 20.
þegar kolaofnar voru komnir til
sögunnar þá voru þeir náttúrlega
teknir í notkun líka í torfbæjunum.
Reykháfar og eldavélar voru tengdar
við og herbergjaskipan fór að breytast
mjög í samræmi við þetta.“
Helmingur þjóðarinnar bjó enn í
torfhúsum árið 1914
Fram kemur í bókinni að árið 1914
hafi um það bil helmingur þjóðarinnar
enn búið í torfhúsum. „Upp úr því
verða mjög hröð umskipti á húsa-
kosti Íslendinga,“ segir Hjörleifur.
„Timburhúsin komu nokkuð áður
inn í myndina en steinsteyptu húsin
koma meira upp úr aldamótunum.
Þó var það þannig að áfram var
haldið að byggja torfhús og töluvert
lengur. Íhaldssamir bændur héldu
því áfram, alveg fram undir 1920-
30, þeir sem voru haldnir þjóðlegri
rómantík. Mig minnir að seinasta
torfhúsið sem nefnt er í bókinni hafi
verið byggt skömmu eftir 1940. Flest
merkustu torfhúsin okkar sem hafa
varðveist eru undir verndarvæng
Þjóðminjasafnsins. Það má segja
að þau séu um allt land, þó flest séu
á Norðurlandi. Stærstu bæirnir eru
Glaumbær, Laufás, Grenjaðarstaðir,
Burstafell og Keldur. Svo má nefna
Þverá í Laxárdal, Galtastaði fram í
Hróarstungu, Núpsstað, Selsbæinn í
Skaftafelli ofl. Þessir bæir voru flestir
teknir til varðveislu þegar mönnum
varð helst starsýnt á stærstu og glæsi-
legustu bæina.
Maður saknar svolítið í þessu
samhengi híbýla almúgafólks – en á
þessum tíma þótti ekki mikilvægt að
varðveita slíkt. Enn eru þó uppistand-
andi slík torfhús frá því undir lok 19.
aldar eða um aldamótin og enn hægt
að bjarga þeim.“
Fagurfræðilegt gildi
Í huga Hjörleifs hafa torfhúsin marg-
þætt menningarlegt gildi. „Þessi torf-
hús sem við eigum enn eru áþreifan-
legustu og skýrustu menjarnar um
híbýlamenningu okkar – og allir
aðrir þættir menningarinnar bera
keim af henni. Hún er þannig mjög
mótandi fyrir okkar menningu. Í
nágrannalöndum okkar eru ekki til
menjar af þessum toga þótt torfhús
hafi verið þar algeng fram á 19. öld
– sem er stórmerkilegt! Við höfum
þeim skyldum að gegna að varð-
veita þessar menningarminjar, auð-
vitað fyrir okkur sjálf en ekki síður
fyrir heimsbyggðina sem innlegg í
heimsmenninguna, þar sem þetta er
hvergi til annars staðar en hérna. Það
er reyndar svo að það er starfandi
nefnd á vegum menntamálaráðu-
neytisins, undir forystu Margrétar
Hallgrímsdóttur þjóðminjavarðar,
sem er að vinna að því að fá þennan
menningararf skráðan á heimsminja-
skrá UNESCO. Að því að ég best
veit er þar um að ræða torfhúsamenn-
inguna í heild sinni.
Svo er annar þáttur – sem mér er
einnig mjög hugleikinn – en það er fag-
urfræðilegt gildi torfhúsanna. Þau eru
byggð úr jarðvegsefnum sem fengin
eru á þeim stað þar sem þau standa.
Fyrir vikið falla þau að landslaginu á
annan hátt en hús sem eru reist úr fram-
andi efnum. Þau verða hluti af lands-
laginu. Ég trúi að arkítektar geti lært
mikið af því að gefa þeim eiginleika
gaum – hvernig við getum byggt
hús sem eru samboðin því landslagi
sem þau standa í. Tilgangurinn með
bókinni er einmitt öðrum þræði að
vekja athygli á þessu. /smh
Mynd / smh
Mynd / Guðmundur Ingólfsson