Bændablaðið - 22.08.2013, Blaðsíða 26

26 Bændablaðið | Fimmtudagur 22. ágúst 2013
Ræktunarstarfið miðar að því að
bæta og breyta eiginleikum til þess
m.a. að framleiða verðmætari vöru,
afurðarmeiri og endingarbetri gripi
þannig að hjörðin skili bóndanum
meiri arði. Auk þess er það hluti
af ræktunarmarkmiðinu að
varðveita hin ýmsu séreinkenni
íslensku sauðkindarinnar. Þetta
eru allmargir eiginleikar sem við
þurfum að taka tillit til svo árangur
náist. Í gegnum einstaklingsdóminn
fáum við ágætar upplýsingar um
nokkra þætti s.s. holdfyllingu,
fitu, þunga, bollengd, ullargæði
og heilbrigði (s.s. bitgallar,
fótaskekkjur, eistnagallar).
Stefnan er að rækta þéttavaxið og
bollangt fé (langt miðað við hæð)
með góða ull, bráðþroska með
hæfilegu fitumagni og er listin
fólgin í því að sameina þetta allt
í sama gripnum. Skýrsluhaldið
gefur okkur síðan upplýsingar
um mæðraeiginleikana sem ekki
eru mælanlegir á einstaklingnum
sjálfum en mikilvægi þeirra þarf
vart að tíunda, því þetta eru
grundvallareiginleikar.
Mikill árangur hefur náðst á síðustu
árum í því að bæta vaxtarlag og kjöt-
gæði. Sem dæmi má nefna að þykkt
bakvöðva hefur aukist um tæpa 2 mm
að jafnaði á 10 ára tímabili og gerðar-
einkunn sláturlamba hækkað úr 7,46 í
8,58, fitan minkað en fallþungi aukist.
Því má fullyrða að í dag framleiðum
við almennt mun betri markaðsvöru.
Ásamt því að halda áfram að bæta
kjötgæðin þarf að leggja ríka áherslu
á afurðasemi ánna.Sauðfjárdómarnir
ásamt öflugu skýrsluhaldi eru tæki
sem bændur geta nýtt sér til að breyta
fjárstofni sínum. Dæmin sýna að
árangurinn getur verið mjög mikill á
skömmum tíma.
Verklag við ásetning
Almennt er skynsamlegt að fram-
kvæma lambaskoðun sem fyrst eftir
að lömbin koma af sumarhögunum
þannig að hópurinn sé sem saman-
burðarhæfastur þegar hann er metinn.
Einnig í ljósi þess að markmiðið er
að lömbin séu sem næst sláturstærð
þegar þau koma af fjalli. Það er í
öllu falli ákaflega gagnlegt að vigta
lömbin nánast beint af fjalli/úthaga
til þess að átta sig á því hverju ærnar
og sumarhagarnir skila í vexti. Þá
er það þekkt staðreynd að bakvöðvi
hrútlamba byrjar að slakna þegar líður
á októbermánuð og því engin ástæða
til að geyma það langt fram á haustið
að láta stiga þá.
Þegar lömb eru valin til skoðunar
er ágætt vinnulag að vera búinn að
merkja við í bókinni hvaða lömb
koma til greina sem ásetningur t.d.
útfrá kynbótamati fyrir frjósemi og
mjólkurlagni.
Síðan er eðlilegt að setja einhver
viðmið fyrir þroska þannig að lömbin
verði að standast ákveðnar kröfur
um lífþunga. Sá hluti lambanna sem
ekki kemst í gegnum þessa síu er þá
meðhöndlaður sem sláturlömb og fær
meðferð við hæfi. Hluta lambanna
er væntanlega arðbærast að lóga
strax og önnur að bata. Hvar þessi
mörk liggja er reiknidæmi sem er
breytilegt milli búa sökum aðstæðna
(óhætt er að leita til ráðunauta RML
við úrlausn slíkra dæma).
Til þess að lambadómarnir skili
tilætluðum árangri þarf að skoða
ríflegan fjölda miðað við ásetning.
Framkvæmd lambaskoðunar
Flestir bændur þekkja hvernig aðstaða
þarf að vera til að skoðunin gangi sem
best fyrir sig. Það er a.m.k. góð lýs-
ing, rafmagn, naglfast borð, sæti fyrir
íhaldsmenn, dómara og ritara. Þegar
tveir ráðunautar eru við matið (einn
stigar og annar ómmælir) er best að
til staðar séu a.m.k. þrír aðstoðarmenn
auk ritara, þannig að báðir dómararnir
hafi íhaldsmann og sá þriðji framvísi
lömbunum.
Gott skipulag og góð aðstaða
sparar tíma, léttir verkið og stuðlar
að betri meðferð lamba. Víða hefur
reynst vel að mynda nokkurs konar
vinnslulínu þar sem lömbum er fram-
vísað til ómmælingar úr mjórri rennu
(t.d. sundurdráttargangi) og komast
þannig að mestu hjá því að draga
lömbin.
Mikilvægt er að búið sé að vigta
öll lömb sem koma til skoðunar því
annað kostar meiri mannskap. Ef
vigtin er komin inn í Fjárvís þarf ekki
að slá hana aftur inn þegar dómur er
skráður.
Afkvæmi sæðingastöðvahrúta
Bændur eru hvattir til að láta
dæma sem mest af afkvæmum
sæðingastöðvahrúta, sér í lagi undan
nýrri hrútum stöðvanna. Mikilvægt
er að fá sem gleggsta mynd af
afkvæmum þeirra strax og draga ekki
undan gallagripi.
Eyþór Einarsson
hjá Ráðgjafarmiðstöð
landbúnaðarins
Sauðfjárskoðun 2013
Nú styttist í göngur og réttir. Annasamur og
skemmtilegur tími fram undan hjá sauðfjárbændum.
Lokahönd er lögð á framleiðslu ársins og grunnur lagður
að framleiðslu næstu ára með tilheyrandi heilabrotum.
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins hvetur bændur til að
vanda til verka á þessum lokaspretti í framleiðsluferlinu
því þessum tíma, sem öðrum, fylgja ýmsar ákvarðanir
sem hafa mikil áhrif á afkomu búsins.
Nokkur hagnýt atriði
Pantanir og skipulagning
Best er að panta lambaskoðun í gegnum heimasíðu RML (www.rml.is). Á forsíðunni
er flipi merktur „Panta sauðfjárdóma 2013“ sem hægt er að velja með bendlinum og
leiðir menn áfram inn á pöntunarform fyrir lambamælingar. Þar gefur bóndinn upp
nauðsynlegar upplýsingar ásamt því að óska eftir skoðun í ákveðinni viku og velja síðan
óskadag, og jafnvel tvo daga til vara ef svo ber undir. Þá er hægt að láta athugasemdir
fylgja með ef pöntun þarfnast nánari útskýringa. Einnig er hægt að panta í síma
516-5000 hjá RML. Þegar niðurröðun hefst verður síðan haft samband við bændur og
tímasetning staðfest. Um skipulagningu á Suðurlandi heldur Fanney Ólöf Lárusdóttir,
frá Vesturlandi til Eyjafjarðar verður niðurröðun í höndum Helgu Halldórsdóttur og fyrir
Þingeyjarsýslur og Austurland er það Guðfinna Árnadóttir sem vinnur úr pöntunum.
Minna skal á að hrútasýningar eru einnig pantaðar í gegnum sama kerfið og ekki er
síður mikilvægt að slíkar pantanir berist í tíma.
Gjaldskrá
Vinna við sauðfjárdóma er seld á tímagjaldi. Það er 5.000 kr. án vsk. fyrir einn ráðunaut
en þegar tveir starfsmenn mæta þá er seinni starfsmaðurinn á 25% lægra gjaldi (3.750
kr. án vsk.). Gjaldið er síðan hærra til þeirra sem ekki greiða búnaðargjald eða 9.500 kr
fyrir einn starfsmann og 7.125 kr á þann seinni (án vsk). Ef sérstaklega er óskað eftir
helgar- eða kvöldvinnu bætist við 50% álag. Lágmarksgjald fyrir skoðun á hverjum stað
er 1 klst. Því getur verið hagkvæmara fyrir bændur með mjög litlar hjarðir að sameinast
um skoðun þar sem það er hægt.
Gjaldtaka fyrir lambaskoðun og hrútasýningar á vegum fjárræktarfélaga er með sama
hætti og fyrir bændur (búnaðargjaldsgreiðendur) og bætist við álag sé óskað eftir helgar
eða kvöldvinnu.
Skráning dóma
Bóndinn leggur til ritara við lambaskoðun. Ritarinn skráir dómana annaðhvort á
dómblöð eða beint inn í fartölvu. Ef skráð er á blöð hefur bóndinn síðan val um að
skrá dómana sjálfur inn í Fjárvís.is eða kaupa þá vinnu af RML samkvæmt tímagjaldi.
Mikilvægt er að öll gögn fari inn í gagnagrunninn (ekki bara upplýsingar um ásetta
gripi). Sú regla verður viðhöfð að ef dómar skila sér ekki inn í Fjárvís.is innan viku frá
skoðun verður dómunum slegið inn á kostnað bóndans. Tölvudeild BÍ vinnur nú að
hönnun forrits sem hægt verður að nota án nettengingar til dómaskráningar. Því ætti
dómainnsláttur í tölvur að vera mögulegur þótt nettengingar séu lélegar í fjárhúsum.
Afkvæmarannsóknir
Afkvæmarannsóknir verða framkvæmdar með sama hætti í haust og sl. haust. Kröfur
um styrkhæfa rannsókn eru að 8 hrútar séu að lágmarki í samanburði. Hver hrútur þarf
að eiga a.m.k. 8 afkvæmi ómmæld og stiguð og 15 afkvæmi með sláturupplýsingar.
Ómmældu lömbin þurfa öll að vera af sama kyni. Styrkupphæð er 10.000 kr á hverja
afkvæmarannsókn. Fyrirkomulagið verður þannig að bændur ganga sjálfir frá
niðurstöðunum í Fjárvís og senda tilkynningu um að hún sé frágengin fyrir 31.okt. á
netfangið ee@rml.is og verður það þá í raun umsókn um styrkinn sem verður greiddur
beint til bóndans. Ráðunautar RML veita mönnum aðstoð og leiðbeiningar eftir því
sem með þarf um tæknileg atriði eða túlkun niðurstaðna. Vilji menn hins vegar að
ráðunautar sjái alfarið um uppgjör á rannsókninni fellur það undir gjaldskylda vinnu.
DNA sýnataka
Þeir sem hafa áhuga á því að láta taka DNA sýni úr gripum m.t.t. riðuarfgerðar býðst
það samhliða sauðfjárskoðuninni. Æskilegt væri að geta þess í athugasemdum þegar
lambaskoðun er pöntuð. Um er að ræða stroksýni úr nös. Hvert sýni mun kosta 5.000 kr.
Sé ætlunin að slátra hrútlömbum fyrir „hrútadag“ sem eru með óhagstæða arfgerð þarf
sýnatöku þeirra að vera lokið fyrir 10. október, svo nægur tími sé til að greina sýnin.
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins
Lambaskoðun að Brúnastöðum í Fljótum. Mynd / Eyþór Einarsson
Ferskostarnir Sæluostar úr
sveitinni eru frá Jörfa í Víðidal og
eru lagaðir beint frá býli. Þeir hafa
víða sést á undanförnum misserum
og eru kærkomin viðbót í annars
fremur snauða íslenska flóru. Það
eru stöllurnar Stella Jórunn A. Levy
og Sæunn Vigdís Sigvaldadóttir sem
eiga heiðurinn af þessum ostum, en
þær hafa þekkst frá því í grunnskóla
og eru sveitungar; Stella er frá Jörfa
en Sæunn er búsett á Laugarbakka
í Miðfirði. Ljósmyndari
Bændablaðsins gekk fram á básinn
þeirra á sumarmarkaðnum á
Lækjartorgi á dögunum og ljóst
var að markaðsgestir kunnu vel að
meta ostana frá Jörfa.
Í ljós kemur að þær hafa framleitt
þessa osta í um þrjú ár en upphafið er
rakið til námskeiðs vorið 2010 sem
þær sóttu hjá Eirnýju í ostabúðinni
Búrinu í þeim tilgangi að þekkja mun-
inn á geita-, kúa- og kindaostum „Hún
einfaldlega spurði okkur af hverju við
værum ekki að gera ost – við hefðum
allt til alls til að fara út í slíkt. Við
byrjuðum að prófa ýmsar uppskriftir
og fræðsluefnið var tekið úr ýmsum
áttum. Við viðruðum svo þessa hug-
mynd við Eirný og hún hvatti okkur
eindregið til að byrja og við sjáum
ekki eftir því, en móttökurnar hafa
verið frábærar,“ segir Sæunn.
„Við höfum báðar áhuga á íslenskri
matarhefð og viljum kynna fyrir landi
og þjóð þær perlur matvara sem fólkið
á undan okkur hefur þróað og viljum
að ungmenni viðhaldi þekkingu og
landsins gæðum. Þegar við vorum að
byrja gerðum við þó nokkuð marga
potta af osti í alls konar útgáfum og
vinir og fjölskyldumeðlimir voru
„notaðir“ sem smakkarar.“
Fimm tegundir
„Á endanum stóðum við uppi með
fimm tegundir: Piparkjúku, Hvítlauks-
og basilkjúku, Graslaukskjúku,
Pestókjúku og Hreinakjúku. Þetta eru
allt súrmjólkurostar og henta því ekki
í sósur eða bakstur. Súrmjólkurostar
voru almennt kallaðir ystir ostar. Þeir
voru ystir með sýru, síaðir í ostpoka,
léttpressaðir en ekki fergðir og borð-
aðir tiltölulega nýir. Þessi ostur var
einnig oft kallaður kjúka og það orð
mun frá gamalli tíð hafa verið notað
um súrmjólkurost. Kjúkurnar eru
tilbúnar til átu strax og líftíminn er
frekar stuttur, við ábyrgjumst átta
daga frá framleiðsludegi en einnig er
hægt að frysta hann. Kjúkan kemur
úr sömu fjölskyldu og kotasælan og
Mozzarella, svokallaðir ferskostar.
Svo er gaman að leika sér með ostana,
t.d. að hafa chilisultu og graslauks-
kjúku saman og hunang með hreinu
kjúkunni. Á haustin er gaman að leika
sér aðeins með berin, um jólin með
appelsínu og kanil og sumrin með
fjallagrös og fífla.“
Sæunn segir misjafnt eftir árs-
tíðum hversu mikið þær framleiði. „Á
sumrin seljum við meira en á veturna,
nema auðvitað um jólin en þá búum
við til ostakörfur. Við gerum ost einu
sinni í viku og sendum í verslanir. Við
vinnum ostinn í viðurkenndu eldhúsi í
félagsheimilinu Víðihlíð og þurfum í
raun ekki meira en eldavél, stóran kæli
og áhöld eins og skálar, sigti og mæla.
Við sendum suður í Búrið,
norður á Sauðárkrók í Hlíðarkaup,
í Kaupfélagið á Hvammstanga,
Grettisból á Laugarbakka, í veiðihúsið
í Viðihlíð og í Laxahvamm. Í sumar
vorum við á Lækjartorgi og gekk það
vonum framar – við fengum frábærar
móttökur. Framleiðslan hefur aukist
ár frá ári, sérstaklega eftir að matar-
markaðir urðu algengari en þeir eru
mikilvægir framleiðendum því þar er
hægt að fá mjög góða kynningu. Svo
er alltaf gaman að hitta viðskiptavinina
því margir hafa spuringar um ostana
sem ekki er hægt að fá ef þeir eru
keyptir úr búðarhillu. Aukinn áhugi
hefur verið í þjóðfélaginu um Slow
food hugsjónina og hreinar afurðir –
og fögnum við því.“
Að sögn Sæunnar vakti það tals-
verða athygli í sveitinni þegar forseti
Íslands valdi ostategund frá Jörfa í
veisluborð sitt fyrir eina móttökuna
á Bessastöðum. „Það var tekið fyrir
á nokkrum þorrablótum hér í sveit-
inni – og líka í fjölmiðlum. Við próf-
uðum að gera Appelsínukjúku fyrir
Bessastaði og hún tókst mjög vel.
Hún er ekki komin á markað enn
sem komið er. Fyrirspurnir hafa verið
um ostinn og aldrei að vita nema að
við vinnum meira með það. Annars
er gaman að eiga svona ostaleyndar-
mál. Framtíðardraumurinn er ostabúð
við þjóðveginn, að gera ostaeldhús
og verslun á fjósloftinu á Jörfa. Þar
sem mikil vakning er í þjóðfélaginu
um ferska vöru þá sjáum við tæki-
færi felast í þessu. Markmiðið er að
Sæluostar skapi tvö full störf. Aldrei
að vita nema að við getum hætt að
vinna okkar venjulegu vinnu og sinnt
ostunum eftir okkar bestu getu.“
/smh
Stella Jórunn á básnum á Lækjartorgi. Mynd / TB