Bændablaðið - 22.08.2013, Blaðsíða 28

28 Bændablaðið | Fimmtudagur 22. ágúst 2013
Öll barrtré eða barrviðir teljast
til þeirrar fylkingar plantna
sem kölluð er berfrævingar.
Berfrævingar eru sérfylking
plantna og eiga það sameiginlegt
að skorta blómhlíf og aldinin eru
könglar eða ber. Flest eru barr-
trén sígræn. Sígrænar plöntur eru
vinsælar í garðinum, sérstaklega
á veturna, enda er græni liturinn
bæði hlýlegur og róandi.
Í þessum og næsta hluta
umfjöllunarinnar um barrtré
verður sagt frá nokkrum
algengum ættkvíslum og
tegundum innan þeirra sem
flestar hafa reynst vel hér á landi
eða lofa góðu.
Mismunandi ættkvíslir og
tegundir barrviða geta verið mjög
ólíkar í útliti. Þær eru allt frá því
að vera margra tuga metra há tré
niður í jarðlæga runna. sem þrífast
við margs konar aðstæður, og flestar
þeirra ná háum aldri. Nauðsynlegt er
að skýla flestum barrviðum fyrstu
veturna.
Einir
Forn trú segir að afstýra megi
húsbruna með því að hafa eini í
húsinu. Einirinn var notaður sem
jólatré í eina tíð. Séra Björn í
Sauðlauksdal segir í Grasnytjum
að gott sé að sjóða seyði úr nýjum
einisprotum og drekka eins og te.
Enn betri eru þó þroskuð ber drukkin
sem kaffi, auk þess sem brennivín
sem hellt er yfir ristuð einiber verður
að hollum brjóstdropum.
Einir (Juniperus). Ættkvísl
ríflega 50 tegunda sem vaxa
um allt norðurhvelið, í Norður-
Ameríku, Evrópu, Asíu og niður
eftir austurströnd Afríku. Er ein
útbreiddasta trjáplanta heims. Allt
frá jarðlægum runnum upp í 40
metra há ein- eða margstofna tré.
Harðgerðar og skuggþolnar plöntur
sem gera litlar kröfur til jarðvegs og
eru að mestu lausar við sjúkdóma og
vanþrif. Barrið og viðurinn ilmandi.
Einir (J. communis). Eina barrtréð
sem vex villt á Íslandi. Jarðlægur
og kræklóttur runni en getur náð
1½ metra hæð. Stofninn brúnn
og flagnar með aldrinum. Barrið
grænt, útstætt og stinnt. Berin græn
í fyrstu en verða síðan dökkblá.
Nægjusamur og hægvaxta runni
sem hentar sem þekjuplanta á litlum
blettum. Fjöldi yrkja í ræktun, til
dæmis „Compressa“ sem er kúlu-
laga dvergeinir, „Green carpet“ og
„Nana Hustad“ sem eru skriðulir.
Himalajaeinir (J. squamata).
Heimkynni í Himalaja-fjöllum.
Runni eða tré sem getur náð 12
metra hæð. Stofninn með langar
greinar sem flagna. Barrið grænt,
stinnt og stingandi. Berið svart, lítið
og egglaga. Mjög dugleg tegund
hér á landi sem gerir litlar kröfur
til jarðvegs. Meðal yrkja í ræktun
eru „Meyeri“ sem getur náð 2 metra
hæð, „Blue Carpet“ sem er 20 til 30
sentímetrar á hæð með stálblátt barr
sem fær rauðan blæ á veturna, „Blue
Star“ sem er kúlulaga og þétt með
vaxtarlag smárunna, og „Holger“
sem er lágvaxinn og breiður með
ljósgulan nývöxt.
Kínaeinir (J. chinensis). Uppruni í
Kína. Tré eða runni sem getur náð
20 metra hæð. Greinarnar grannar.
Barrið tvenns konar, aðfellt og
hreisturkennt eða kransstætt og
hvasst. Meðal yrkja í ræktun eru
„Blaauw“ sem er þéttvaxinn runni,
1,5 til 2 metrar á hæð, barrið blágrátt
og greinarnar útsveigðar, og „Mint
Julep“ sem er lágvaxinn og breiður
runni með langar og uppsveigðar
greinar.
Klettaeinir (J. scopulorum).
Heimkynni í Norður-Ameríku og
vex sem einstofna tré sem nær
20 metra hæð. Börkurinn brúnn
eða gráleitur. Barrið ljós- eða
blágrænt, aðfellt og gagnstætt. Kýs
þurran og kalkríkan jarðveg. Yrkið
„Blue Arrow“ með súlulaga vöxt.
Sjaldgæfur hér.
Sabínueinir (J. sabina). Vex villtur
í Evrópu og Asíu. Mjög breytileg
tegund. Jarðlægur og breiðvaxinn
eða upprétt tré sem getur náð 12
metra hæð. Börkurinn rauðbrúnn og
flagnar. Barrið ljós- eða dökkgrænt
og nálarlaga. Sjaldgæfur en hefur
reynst vel.
Skriðeinir (J. horizontalis). Ættaður
frá Norður-Ameríku. Lágvaxinn
runni sem getur teygt sig upp í eins
metra hæð við góðar aðstæður.
Barrið blágrænt og útstætt. Berin
blá. Meðal yrkja í ræktun eru
„Andorra Compact“ og „Prince of
Wales“ sem bæði eru skriðul, 20 til
30 sentímetrar á hæð. Barrið fær
rauðleitan blæ yfir veturinn.
Greni
Skaðvaldar á greni eru sitkalús
sem leggst aðallega á amerískt
greni á haustin. Grenisprotalús
klekst út á vorin og sýgur næringu
úr ársprotum síðasta árs svo þeir
verða gulir. Köngullingur er mítill
sem sýgur næringu úr barrinu
þannig að á það koma rauðgulir
blettir. Greniryðsveppur lýsir sér
með ljósgrænum blettum á yngsta
barrinu.
Greni (Picea) Fjölbreytt ættkvísl
með 40 til 80 tegundum sem vaxa á
norðurhveli og í Himalaja-fjöllum.
Erfitt hefur reynst að greina
ættkvíslina niður í tegundir vegna
þess hve erfðabreytileiki hennar er
mikill. Sígræn og keilulaga, yfirleitt
stór og tvíkynja tré með kransstæðar
greinar. Bolurinn hrjúfur og barrið
stakstætt. Dafna best í rökum,
súrum og næringarmiklum jarðvegi.
Blágreni (P. engelmannii). Ættað úr
fjöllum í norðvestanverðri Norður-
Ameríku. 50 til 60 metrar á hæð
og getur orðið 250 ára. Uppmjótt
og keilulaga tré. Greinarnar þéttar
og niðursveigðar frá stofni og
lykta eins og kattahland séu þær
nuddaðar. Barrið blágrænt, ferstrent
og mjúkt. Könglarnir egglaga.
Harðgert tré sem dafnar vel og
hefur náð 20 metra hæð og myndað
frjó fræ. Skuggþolið. Úr barrinu má
brugga C-vítamínríkan bjór.
Broddgreni (P. pungens). Kemur
frá Klettafjöllum Norður-Ameríku
og getur orðið 50 metrar á hæð í
heimkynnum sínum. Svipar til blá-
grenis í vexti. Börkurinn hrjúfur.
Greinarnar láréttar eða lítillega
niðursveigðar og síðan uppréttar á
endanum. Barrið blágrænt, stinnt og
stingandi. Viðkvæmt og sjaldgæft.
Hvítgreni (P. glauca). Heimkynni
í norðurhluta Norður-Ameríku
og getur náð um 40 metra hæð.
Langlíf tegund sem getur náð 600
ára aldri. Þéttvaxið og keilulaga
tré með grábrúnan stofn og grunnt
rótarkerfi. Greinarnar láréttar út
frá stofninum. Barrið blágrænt,
greinarnar sveigðar og stinnar og
minnir ilmurinn af þeim á sólber
eða kattahland. Könglarnir aflangir
og hafa myndað fræ hér á landi.
Skuggþolið og seinvaxið en gerir
litlar kröfur til jarðvegs.
Indíánar töldu það góða vörn
gegn illum öndum að sofa undir
hvítgreni og notuðu barr, börk og
trjákvoðu þess til lækninga.
Kákasusgreni (P. orientalis).
Upprunnið í Kákasus og getur orðið
allt að 60 metra hátt. Mjóvaxið
og keilulaga tré. Barrið stutt,
dökkgrænt og glansandi. Sjaldgæf
tegund sem ætti að gefa meiri gaum.
Rauðgreni (P. abies). Heimkynni í
Mið- og Norður-Evrópu. Getur náð
60 metra hæð og nokkur hundruð
árum í aldri. Einstofna með rauð-
brúnan stofn sem flagnar í þunnar
flögur. Greinarnar breytilegar,
láréttar eða slútandi. Barrið dökk-
grænt, stinnt og stingandi og gulnar
á veturna. Könglarnir stórir, aflangir
og keilulaga. Ilmar vel. Skuggþolið
og gott garðtré á góðum stað en
hentar betur í sumarbústaðalóðina.
Sitkabastarður (P. × lutzii).
Kynblendingur af sitkagreni og
hvítgreni. Er upprunninn frá
Norður-Ameríku þar sem tréð nær
30 metra hæð. Ber einkenni beggja
foreldra og getur því verið mjög
breytilegt í útliti. Harðgerð tegund
hér sem hefur myndað fræ.
Sitkagreni (P. sitchensis). Uppruni
á vesturströnd Norður-Ameríku
þar sem það vex sem runni eða tré
sem hefur hæst mælst 95 metrar.
Langlíft og getur orðið 700 ára.
Vex eins og breið keila. Rótarkerfið
grunnt. Greinarnar grannar en
stinnar. Barrið dökkgrænt og
gljáandi, stinnt, hvasst og stingandi.
Flatvaxið eða þrístrent. Könglarnir
aflangir og mynda frjó fræ. Skugga-
og saltþolið og þolir vel klippingu.
Dafnar best í frjósömum, rökum
og súrum jarðvegi. Kraftmikil og
harðgerð tegund sem hentar ekki í
litla garða en fer vel á stórum lóðum
eða í skjólbelti. Brennur iðulega í
vorsólinni og sitkalús á það til að
ganga nærri því á hlýjum vetrum.
Skrápgreni (P. asperata). Kemur
frá Kína þar sem það verður allt að
45 metra hátt. Greinarnar langar
og uppsveigðar. Barrið grágrænt,
hvassyddað og stendur í allar áttir.
Þrífst best í sendnum leirjarðvegi
og gerir ekki miklar kröfur til
sýrustigs. Saltþolið en þrífst illa
í skugga, seinvaxið en þolir vind
ágætlega.
Svartgreni (P. mariana). Vex sem
tré eða runni í freðmýrum í Norður-
Ameríku. Getur náð 30 metra
hæð og 250 ára aldri. Ræturnar
grunnstæðar. Greinarnar grannar
og slútandi en greinaendarnir
uppsveigðir. Barrið dauf- eða
blágrænt, grannt, þéttstætt og
stundum bogið. Könglarnir sem
myndast ofarlega á trénu eru litlir
og rauðbrúnir að lit. Nægjusamt,
viðkvæmt og hægvaxta. Dafnar
best í deigum jarðvegi. Ilmvötn og
efni til bjórframleiðslu eru unnin
úr barrinu.
Fróðleiksbásinn
Vilmundur Hansen garðyrkjufræðingur
Garðyrkja & ræktun
Grænt í garðinum allt árið
Barrtré - Fyrri hluti
Ný tækni hefur verið þróuð við
Háskólann í Nottingham sem
gerir öllum plöntum kleift að
taka til sín köfnunarefni úr and-
rúmslofti. Með því má komast
hjá kostnaðarsamri notkun á
tilbúnum áburði, sem auk þess
hefur skaðleg áhrif á umhverfið.
Upptaka köfnunarefnis er nauð-
synleg fyrir plöntur til að lifa og
vaxa. Hins vegar hefur aðeins lítill
hluti plantna, einkum belgjurtir,
getu til að taka til sín köfnunarefni
úr andrúmslofti. Mikill meirihluti
plantna þarf að taka til sín köfnunar-
efni úr jarðvegi og af þeim sökum
þurfa flestar plöntur sem ræktaðar
eru í heiminum að reiða sig á til-
búinn köfnunarefnisáburð.
Aðferðin sem beitt er gengur út á
að koma bakteríum sem geta unnið
köfnunarefni úr andrúmslofti fyrir í
frumum róta plantnanna. Í ljós kom
að ákveðin tegund slíkra baktería
sem fannst í sykurreyr gat tekið
sér bólfestu í frumum allra helstu
nytjaplantna heimsins. Áhrif þessa
á landbúnað heimsins gætu orðið
gríðarleg því með þessari nýju tækni
geta plöntur uppfyllt stóran hluta af
þörf sinni fyrir köfnunarefni.
Lykilþáttur í fæðuöryggi heimsins
Að sögn prófessors Edwards Cocking
sem fer fyrir verkefninu er tæknin,
sem þekkt er undir nafninu „N-Fix“,
hugsanlega lausn á því hvernig má
brauðfæða heimsbyggðina í fram-
tíðinni. „Að hjálpa plöntum að fanga
köfnunarefni sem þær þurfa á að
halda úr andrúmslofti með náttúru-
legum hætti er lykilþáttur í lausn á
fæðuöryggi heimsins. Heimurinn
verður að hverfa frá síauknu trausti
sínu á tilbúinn áburð, framleiddan
með jarðefnaeldsneyti, með þeim
kostnaði, mengun og orkusóun sem
því fylgir,“ segir Edward.
N-Fix er að sögn hvorki erfða-
breyting né líftækni. Það er nátt-
úruleg leið ákveðinna baktería til
að fanga og nýta köfnunarefni úr
andrúmslofti. Með því að beita
aðferðinni á frumur plantna, um
fræ, öðlast allar frumur plantnanna
getu til að nýta köfnunarefni. Með
notkun tækninnar má ná fram sjálf-
bærri lausn á ofnotkun á tilbúnum
áburði og köfnunarefnismengun.
Verður í boði á næstu árum
Notagildi tækninnar í ýmsum teg-
undum nytjaplantna hefur þegar
verið sannað á rannsóknarstofum.
Nú er unnið að rannsóknum á vett-
vangi og því starfi verður fylgt eftir
með umsókn um markaðsleyfi í
Bretlandi, Evrópu, Bandaríkjunum,
Kanada og Brasilíu til að byrja með.
Gert er ráð fyrir að N-Fix tæknin
standi ræktendum til boða á næstu
tveimur til þremur árum.
Ný tækni gæti gerbreytt landbúnaði
- Gerir öllum plöntum kleift að vinna köfnunarefni úr andrúmslofti
Sitkagreni. Upprunnið á vesturströnd Norður-Ameríku þar sem það vex sem
runni eða tré sem hefur hæst mælst 95 metrar. Langlíft og getur orðið 700 ára.
Lúpína er gædd þeim eiginleika að
geta unnið köfnunarefni úr andrúms-
loftinu.