Læknablaðið - 01.04.1979, Blaðsíða 36

76
LÆKNABLAÐIÐ
laust þess virði að því sé lifað? Hver á
yfirleitt að geta svarað spurningu sem
þessari? Hvað merkja hér orðin „líf“ og
,,að vera þess virði“?
Slíkar hugleiðingar um grundvöll lífsins
horfa misjafnlega við mönnum — þær
varða hvern mann sem ákveðinn einstak-
ling við ákveðnar aðstæður. Hver getur
með rétti sagt að mér þyki lífið þess vert
að því sé lifað eða ekki á þessum forsend-
um eða hinum, eða af þessum ástæðum
fremur en öðrum?
Þessi augljósu sannindi um afstæði lífs-
viðhorfa eru afar mikilvæg hvað varðar
viðfangsefni okkar, siðfræði vísinda eða
nánar tiltekið hlutleysi þeirra.
Einstök lífsviðhorf eru bundin ákveðn-
um einstaklingi eða einstaklingum við
raunverulegar aðstæður, þess vegna er ó-
heimilt að alhæfa þau, telja þau gild fyrir
alla. Vísindaleg þekking er hins vegar al-
hæfð eða algild í þeim skilningi að hún er
ein og söm fyrir alla. Af þessum augljósa
mun lífsviðhorfa og vísindalegrar þekking-
ar er oft dregin alröng ályktun: Vísindin
eru talin hafin yfir lífsskoðanir, þau eru
talin hlutlaus gagnvart breytilegum lífs-
viðhorfum. Lífsviðhorf sem varða verð-
mætj, gildi og tilgang kæmu vísindunum
þar með ekki við. (Þessi ályktun felur
raunar í sér að öllum siðferðilegum for-
sendum vísinda sé hafnað, þ.á.m. þeirri
sem varðar læknisfræði sérstaklega).
Þessi ályktun er röng vegna þess að
ákveðin viðhorf til lífsins ráða því hvað
það er sem menn vilja þekkja eða skilja
og hvers konar þekkingar menn leita.
Sjálft viðfangsefni vísinda er sértekið eða
ákvarðað fyrirfram af viðhorfum sem eng-
ar vísindalegar sönnur eru færðar á. Dæmi
um slík grundvallarviðhorf í vísindum
eru áðurnefnd vélhyggjukenning og vita-
skuld einnig sú afdrifaríka kenning sem
rakin hefur verið að vísindi skulu ekki
taka tillit til verðmæta eða gilda, heldur
einskorða sig við þýðingarlausar stað-
reyndir. Skoðanir eða kenningar af þessu
tagi, sem engin leið er til að færa sönnur
á með tilteknum aðferðum vísindanna,
einkum raunvísinda, endurspegla viss und-
irstöðuviðhorf til hlutanna og heimsins,
vissa heimssýn eða heimsskoðun, sem oft
er dulin þeim sem hana hafa, vegna þess
að hún er þeim fullkomlega „sjálfsögð og
eðlileg“: Menn sjá ekki sjálfir það sjónar-
horn sem þeir sjá heiminn og hlutina und-
ir — ekki fremur en þeir sjá gleraugu
sem þeir bera á nefinu.
12. SJÁLFDÆMISHYGGJA í SIÐFERÐI
OG VÉLHYGGJA í VÍSINDUM
Sjálfdæmishyggja'J í ætt við þær kenn-
ingar sem hér hafa verið hafðar eftir Max
Weber og Jean-Paul Sartre — þessi subjek-
tivismi sem veður uppi í hugsun og viðhorf-
um upplýstra manna á okkar dögum — dyl-
ur þetta mikilvæga atriði um forsendur vís-
inda. Öll viðhorf til lífsins og heimsins eru
tengd við einstakar raunverulegar persón-
ur, meðvitaðar hugmyndir þeirra um lífið
og tilveruna. Og þar sem slíkt afstæði er
ekki talið við hæfi í hinum öruggu og al-
gildu vísindum, þá skulu öll grundvallar-
viðhorf til lífsins og tilverunnar brottræk
úr vísindum og hrakin út í myrkviði frum-
speki eða háspeki fjarri öllum alvöru vís-
indum. Vísindin sýna okkur sjálft gang-
verk heimsins og gera okkur kleift að ná
tökum á vissum hlutum þess. Grundvallar-
viðhorf til lífsins eru hins vegar lögð að
jöfnu við breytilegar hugmyndir einstak-
linga um tilgang eða tilgangsleysi tilver-
unnar, um gildi eða fánýti hlutanna. Slík-
ar hugmyndir eiga rætur í geðþótta hvers
og eins, gildi þeirra er óháð gangverki
heimsins.
Þeirri véltæknihyggju um vísindin og
viðfangsefni þeirra sem hér hefur stutt-
lega verið rakin og gagnrýnd, fylgir þann-
ig óhjákvæmilega algjör afstæðishyggja um
allan tilgang, verðmæti og gildi — afstæð-
ishyggja sem er um leið algjör sjálfs-
hyggja, eða super-egohyggja, ef ég má leyfa
mér að nota daglegt mál íslenskt. Upp-
spretta alls tilgangs, verðmæta og gilda í
heiminum er ÉG — þessi undursamlega
sjálfstæða hugsandi vera sem hver maður
er, þó einkum og sér í lagi sá sem þekkir
vísindalega og tæknilega eitthvert brot af
gangverki heimsins; sjálfsvissa hans er
tvöföld.
M.ö.o. sú skoðun að hlutlægi vísinda og
tækni sé handan allra verðmæta og gilda,
og sú skoðun að vitibornir einstaklingar
selji sjálfum sér sjálfdæmi um gildi, verð-
mæti og tilgang, eru óaðskiljanlegar.