Læknablaðið - 01.04.1979, Page 37

LÆKNABLAÐIÐ
77
13. FORSENDUR VÍSINDA OG
VIÐFANGSEFNI ÖRUGGRA
VÍSINDA
Eitt er það sem öðru fremur skýrir þetta
bræðralag vísindatæknihyggju og sjálf-
dæmishyggju, en það er þrá mannsins eftir
tæmandi þekkingu og fullvissu. Forsendur
allra vísinda eru fáviska og óvissa. Óviss-
an, vitundin um vanþekkinguna, er hvati
þekkingarleitarinnar. Ef óvissa og vanþekk-
ing hyrfu, yrðu að sjálfsögðu öll vísindi úr
sögunni. Nú er raunveruleikinn tilefni
vanþekkingarinnar: Reynsluveruleikinn er
svo fjölbreyttur að við vitum að við getum
aldrei þekkt hann út í ystu æsar, hann
hlýtur ávallt að vera okkur ókunnur í ótal
smáatriðum og veigamiklum aðalatriðum,
og gefa sífellt tilefni til spurninga og leit-
ar. Sérhvert einstakt raunverulegt fyrir-
bæri er svo margbrotið að við vitum að
þótt allir vísindamenn heims tækju sig
saman um að lýsa því og skýra það, þá
yrði alltaf eitthvað óskýrt, eitthvað sem
á vantaði að þekkingin væri algjör og
tæmandi, meðal annars vegna þess að ekk-
ert einstakt náttúrufyrirbæri er fullkom-
lega skiljanlegt af sjálfu sér, og vegna
þess að sérhvert náttúrufyrirbæri á sér
ákveðinn stað í tíma og rúmi, og tími vís-
indamanna til að kanna það er naumur og
aðstæður ófullnægjandi.
Af þessu leiðir að fáviska og óvissa er
óumflýjanlegt hlutskipti okkar -— miklu
fremur en þekking og vissa. Reyndar má
seeia að fáviska okkar og óvissa marg-
faldist eftir því sem þekking okkar verður
nákvæmari og vissa okkar um einstök
atriði meiri. Eins og Karl Popoer kemst
að orði: „Við hvert skref sem við tökum i
áttina að lausn einhvers vandamáls, upp-
götvum við ekki aðeins ný og óleyst vanda-
mál, heldur uppgötvum við líka, að það
sem við héldum að væri reist á traustum
og örugeum grunni er í raun og veru óvíst
og óráðið.“10
Þessi skoðun á vísindunum mun vart
eiga upp á pallborðið hjá þeim vísinda-
mönnum sem hreykja sér af öryggi fræða
sinna og vilja helst telja þau óskeikul. Það
væri rangt að ásaka slíka vísindamenn um
sjálfsblekkingu, sýndarmennsku eða
hreina lygi. En sá áreiðanleiki vísindanna
sem státað er af er sinnar tegimdÞ?ð
er ekki örugg vissa eða áreiðanleg þekk-
ing á hegðun einstakra raunverulegra
náttúrufyrirbæra, svo sem eldgosa í Mý-
vatnssveit eða krabbameins í ákveðnum
manni, heldur vissa um hegðun slíkra fyr-
irbæra almennt og yfirleitt.11 Þetta segir
okkur mikið um viðfangsefni þeirra vís-
inda sem þykja örugg og áreiðanleg: Þau
fást sjaldnast við að rannsaka eitthvert
einstakt náttúrufyrirbæri í því skyni að
afla þekkingar og vissu um það eitt, held-
ur í því skyni að komast að því sem það á
sameiginlegt með öðrum náttúrufyrirbær-
um, eða hvað það segir okkur almennt um
hegðun náttúrufyrirbæra af sama tagi.
M.ö.o. viðfangsefni raunvísinda eru sjaldn-
ast einstök raunveruleg náttúrufyrirbæri,
einstaklingur í heiminum, heldur lögmál
sem einstaklingar lúta almennt og yfir-
leitt, eða einkenni sem þeir hafa sameigin-
leg. Sérkenni einstaklinganna og sú stað-
reynd að enginn þeirra er í raun og veru
alveg eins og aðrir, eru hins vegar atriði
sem gjarnan er horft fram hjá, og eru ekki
talin skipta máli fyrir vísindin.
14. HIN TÆKNTLEGU VÍSINDI OG
RAUNHEIMURINN
Þeirri skoðun að raunvísindi skuli leita
þekkingar á hinu almenna fremur en vitn-
eskju um hið einstaka hefur smám saman
vaxið fiskur um hrygg. Ástæðurnar eru
augljósar: Það er einungis með því að
sértaka refflubundin vensl og almenna
eiginleika fyrirbæranna að vísindamönn-
um er unnt að öðlast eitthvað í líkineu
við tæmandi þekkingu og örugga vissu. En
um leið og þetta viðhorf festi rætur í
hugsun vísindamanna var vísindunum
beint inn á vissa braut sem hefur orðið
mjög afdrifarík fyrir mannkynið. Með
hagnýtingu stærðfræði og tækni tóku vís-
indamenn að smíða sér líkön af almennum
ferlum, almennum lögmálum sem þeir
uppgötvuðu í hreyfingum hlutanna og
hátterni lífvera. Þeim varð kleift að taka
viðfangsefni sín því sem næst fullkomlega
öruggum tökum. f öðru lagi gátu þeir i
ljósi þessarar þekkingar á viðfangsefnum
sínum, sem þannig voru sett upp í kerfi
sem gáfu tilefni til forspár, reynt að búa
til aðstæður þar sem unnt var að með-
hö“\dl'1 og skcðt fyrirlr?e’-!r ’mdir gtrðrjt?