Læknablaðið - 15.11.1983, Síða 9

LÆKNABLAÐIÐ
279
ingu, hann kann að vera bifvélavirki sjálfur.
Sama máli gegnir um eiganda líkamans. Hann
kann að vera læknir og betur að sér en
læknirinn, sem hann leitar til. Hér sjáum við
þó veikleikann í samanburðinum á bifreið og
líkama. Eigandi bifreiðarinnar er ekki bifreið-
in, en ég er minn eiginn skrokkur. Það er
aðeins ein leið til pess að skilja bifreiðar og
læra að gera við þær og eigandi bifreiðarinnar
verður að nota nákvæmlega sömu lærdóms-
aðferðir og bifvélavirkinn, ef hann vill ná valdi
á tækni hans. En sjúklingurinn, sem læknirinn
fæst við hefur bæði möguleika á pví, eins og
læknirinn að rannsaka sjálfan sig utanfrá, og
getur einnig lært ýmislegt af beinni reynslu,
sem aðrar lifandi verur, og þar með læknirinn,
geta ekki komist að án hjálpar hans. Með-
vitund hvers manns er nauðsynleg til pess að
honum sé lífið kært eða leitt. Sá dauði, sem
máli skiftir, er endanlegur missir möguleikans
til meðvitundar. Meðvitundin er innra líf
okkar, en bifreiðin hefur ekkert innra líf. Hana
er aðeins hægt að skoða utan frá. Ef ég á ekki
eftir annað líf en pað sem verður að skilja
utanfrá, hefur lífið misst allt gildi fyrir mig.
Jafnvel bíllinn hefur gildi einungis vegna með-
vitundar eigandans og annarra peirra manna,
sem hafa við hann einhver tengsl, svo sem að
hafa tryggt hann, vera vinur, eða frændi
eigandans o.s.frv.
Að sjálfsögðu verður að leggja mikla á-
herslu á sjúkdómsgreiningar, sem læknirinn get-
ur gert án pess að taka tillit til pess að sjúkling-
urinn hefur meðvitund. Hlutlægar athuganir er
nú hægt að gera með hjálp alls kyns tækja. Þó
er enn nauðsynlegt að notfæra sér beina
reynslu sjúklingsins, spyrja hann hvar hann
finni til, hvort hann hafi áhyggjur af pví að fólk
stari á hann o.s.frv. Læknirinn notfærir sér
beina reynslu sjúklingsins, til pess að gera
sjúkdómsgreiningu og fylgjast með pví, hver
áhrif læknisaðgerðir hafa á innra líf sjúklings-
ins, sem frá sjúklingsins sjónarmiði er mergur-
inn málsins. Pað, sem hætt er við að gleymist,
ef litið er á lækna sem líkamsvirkja, sambæri-
lega bifvélavirkjum, er einmitt pað sem mestu
máli skiftir sjúklinginn, innra líf hans. En til
pess að sjúklingur og læknir geti skilið hvorn
annan purfa peir að tijeinka sér skilningsríka
samúð, en ég hef á ensku notað yfir pessa
hugmynd »sympathetic imagination«.
rv
Á 18. öld lögðu bæði skozki heimspekingurinn
David Hume og landi hans, Adam Smith,
mikla áherzlu á mikilvægi samúðar og benti
Smith sérstaklega á pað, að skilningur okkar á
öðru fólki feli pað í sér, að við setjum sjálf
okkur í fótspor pess. »Samúð« (sympathy) má
skilja á fleiri en einn veg og kemur petta skýrt
í ljós, ef litið er á pað, hvernig Smith reyndi að
sýna fram á, að ýmis ólík fyrirbæri byggðust á
samúð. Oft dregur hann fjöður yfir pað, að
hann notar mörg samúðarhugtök og er margt
pað, sem hann segir um hlutverk samúðarinn-
ar hreint ekki sannfærandi. Tökum fyrst sem
dæmi pað sem hann segir til skýringar á pví,
að við kennum í brjósti um dáið fólk. Petta
segir Smith að rekja megi til pess, að í
huganum setjum við okkur sjálf í líkkistu sex
fet undir yfirborði jarðar, ormum og öðrum
kvikindum að bráð. Takið eftir pví að hann
gerir ráð fyrir pví, að hann sé í pessu
óæskilega ástandi með fullum skilvitum. Hann
setur sig í huganum lifandi í líkkistu og er pað
stórum óæskilegra en að liggja í kistunni
dauður. Hvernig má skýra með pessu móti
meðaumkun með fólki, sem lætur brenna sig?
Það er ekki hægt að ímynda sér hvernig manni
myndi líða, pegar menn eru ekki annað en
aska og reykur eða pegar menn eru aftur að
moldu horfnir. Pað er einnig álitamál hvort við
kennum yfirleitt í brjósti um dáið fólk. Það
sem Smith virðist vera að útskýra er hræðsla
okkar við dauðann og er ekki ósennilegt að
myndin af manni sjálfum í líkkistunni hafi
dottið mörgum í hug.
Sem betur fer, er notkun Smith’s á samúðar-
hugtakinu ekki alltaf jafnfráleit. Pannig reynir
hann að skýra með pví að skírskota til pessa
hugtaks, pað fyrirbrigði, að við skömmumst
okkar stundum fyrir hönd annarra. Maður
syngur ótilkvaddur í samkvæmi og er pess alls
ómeðvitandi að hann hefur bæði ljóta rödd og
er laglaus. Við ímyndum okkur sjálf í fótspor-
um slíks manns og skömmustan verður okkar
hlutskipti, ekki pó vegna pess að hann skamm-
ist sín, pví hann er sjálfur hinn ánægðasti með
sönginn. Ef nokkuð er pá skiljum við manninn
verr, er við setjum okkur í fótspor hans, pví
við gerum okkur grein fyrir pví, að við
myndum aldrei getað gert úr okkur jafnmikið
fífl og hann gerir.
En Smith leggur oftar pann skilning í samúð,
að hún liggi til grundvallar skilningi okkar í
öðru fólki. En til pess að samúðin geti gegnt
pessu hlutverki er ekki nóg að setja sjálfan sig
í fótspor annars manns. Hann kann að vera