Læknablaðið - 15.11.1997, Blaðsíða 60

768
LÆKNABLAÐIÐ 1997; 83
íðorðasafn lækna 94
Limur
Fyrir einhverja tilviljun fór
undirritaður að skoða uppruna
orðsins Iimur. Islensk orðabók
Máls og menningar greinir frá
því að limur merki meðal ann-
ars líkamshluti, útlimur, með-
limur, félagi, prakkari. Islenska
orðsifjabókin tekur í sama
streng og tilgreinir tengsl við
færeyska heitið limur, sænska
og danska heitið lem, nýnorska
heitið lím og fornenska heitið
lim. í hinni miklu ensku orða-
bók Websters má svo fletta upp
heitinu limb og þar er meðal
annars vísað í íslenska heitið lim
sem merkir trjákróna eða laufg-
aðar trjágreinar. Þar með erum
við nánast komin í hring.
Griplimur
í tengslum við þetta rifjaðist
upp heitið griplimur sem notað
var um tíma um efri útlim,
membrum superius, en Iðorða-
safn lækna gefur þar kost á fjór-
um heitum: efri útlimur, axlar-
limur, handlimur, griplimur.
Undirritaður hefur einungis
óljósa minningu um það hvenær
hann komst fyrst í kynni við
heitið griplimur, en andúðin
sem það vakti er enn nánast
áþreifanleg. Apar og óæðri dýr
máttu svo sem hanga á griplim-
um sínum í trjánum, en menn
réttu ekki hver öðrum griplim-
ina! Þó er heitið sent slíkt ágætt
sem kerfisheiti til að nota um
útlim (L: extremitas) sem getur
gripið, á sama hátt og heitið
ganglimur lýsir útlim sem nota
má til gangs. íðorðasafnið gefur
einnig kost á fjórum heitum á
neðri útlim, membrum inferius:
neðri útlimur, mjaðmarlimur,
fótlimur og ganglimur. Athygli
vert er að hvorki ganglimur né
griplimur eru uppflettiorð í
orðabók Máls og menningar.
Auk þessara lima má svo finna
kynlim (L: phallus, G: phallos) í
Fósturfræðiheitunum, en heitið
getnaðarlimur finnst alls ekki í
Iðorðasafninu, penis nefnist þar
reður. Þá má og geta þess að hin
færeyska Læknabók á sjógvi og
á landi eftir H.D. Joensen til-
greinir heitin upplimir, göngu-
limir og kynslimur.
Samheiti
Þegar Iðorðasafni lækna er
flett, sést fljótt að ekki er lögð
nein sérstök áhersla á að birta
samheiti á læknisfræðilegum
fyrirbærum. Þvert á móti var í
upphafi tekin sú meginstefna að
til hvers erlends fræðiheitis ætti
helst ekki að svara nema eitt ís-
lenskt. Þegar íslensk samheiti
eru engu að síður birt, er það
oftast vegna þess að ekki virðist
ótvírætt hvert þeirra ber að
nota. Leitast er þó við að fylgja
þeirri meginreglu að það æski-
legasta sé fyrst í röðinni. Krafan
um orð fyrir orð byggir á þeirri
hugmynd málfræðinga að ótví-
ræð merking og notkun fræði-
heita auki nákvæmni í fræðilegri
umfjöllun. Vafalaust má færa
sterk rök fyrir þessu, en undir-
ritaður hefur engu að síður oft
saknað samheitanna. Dagleg
umræða lækna og sjúklinga um
sjúkdómsfyrirbæri og líkams-
hluta snýst nefnilega ekki
aðeins um fræðilega nákvæmni,
heldur einnig og ekki síður um
nauðsynleg blæbrigði í tjáningu
þegar rætt er um mikilvæg eða
viðkvæm málefni. Mikilvægt er
oft að geta útskýrt hlutina á
nokkra mismunandi vegu.
Eins og fyrr sagði er reður
eina heitið sem íðorðasafnið
gefur um penis. Þegar flett er
upp í Samheitaorðabók Svavars
Sigmundssonar kemur hins veg-
ar í ljós að undir heitinu reður er
vísað í samheitið getnaðarlim-
ur, sem á hvorki meira né
minna en 40 önnur tilgreind
samheiti. Líklegt er að læknir
þurfi að hafa nokkur þeirra á
takteinum. Typpi og tilli gætu
hentað best fyrir yngstu aldurs-
flokkana, en hugsanlega limur
eða beseFi fyrir þá allra elstu.
Ekki verður séð að það spilli
íðorðasafninu neitt þó að reður
sé tilgreint sem hið viðurkennda
líffærafræðiheiti, en að einnig sé
gefinn kostur á öðrum þeim
helstu.
ERCP
Sum verkefni eru svo erfið að
lausn fæst ekki þrátt fyrir
margra vikna og mánaða um-
hugsun og yfirlegu. I mars síð-
astliðnum kom ofangreind
skammstöfun í tölvupósti frá
Danmörku. Stafnefni (acronym)
þetta, ERCP (í ar sí pí eða e err
sjé pjé), er komið úr ensku og
amerísku læknamáli og þar notað
í stað samsetningarinnar endo-
scopic retrograde cholangio-
pancreatography. Læknisfræði-
orðabók Stedmans lýsir því að
holspeglun eða holsjárskoðun
sé gerð til að skoða, þræða og
spýta skuggaefni inn um lifrar-
og gallrásarbiðu (ampulla Vat-
eri, ampulla hepatopancreat-
ica) til þess síðan að gera rönt-
genrannsókn á gall-, lifrar- og
briskirtilsrásum. Full nákvæmni
krefst þess að íslenska samsetn-
ingin verði afturvirk gall- og
brisrásamyndataka með hol-
speglun. Býður einhver betur?
Jóhann Heiðar Jóhannsson
(netfang: johannhj@rsp.is)