Sagnir - 01.04.1981, Qupperneq 48

46
Ákvæðið um búðsetumenn í Grágás
hljóðar svo:
Búðsetumenn skulu engir vera
þeir er búfjárlaust búi, nema
hreppsmenn lofi, En ef hrepps-
menn lofa búðsetuna, þá eru
þeir skyldir að annast hann
eða færa til framfærslu, ef
hann má eigi sjálfur bjargast.
En ef hann biður eigi leyfis,
eða situr hann, þótt honum sé
eigi lofað, og varðar fjör-
baugsgarð, og svo varðar þeim
er við honum tekur, og ræður
hann sér einum á hendur af-
hrapa hans„6)
Eins og glögglega kemur fram í
þessu ákvæði er með því verið
að reisa skorður við búðsétu,
Búðsetan var komin undir leyfi
hreppsmanna en svo mikil ábyrgð
var lögð þeim á herðar að telja
verður litlar líkur á að slíkar
leyfisveitingar hafi verið al-
gengar. Jafnframt verður að
hafa í huga að fiskveiðar skip-
uðu lxtinn sess sem atvinnuvegur
á þjóðveldisöld, Búðsetumenn
lifðu einkum á fiskveiðum og
meðan þær voru enn tiltölulega
takmarkaðar var búðseta að sjálf-
sögðu ekki jafn algeng og síðar
þegar fiskveiðar fðru að skipta
verulegu máli sem útflutnings-
atvinnuvegur. Búðseta hefur því
tíðkast mun minna á þjóðveldis-
öld en síðar á öldum. En snúum
okkur nú að lausamönnum á þjóð-
veldisöld.
Ætla má að þeir sem kallast
geta lausamenn hafi tíðkast hér
að einhverju leyti allt frá
fyrstu árum Islandsbyggðar. Þor-
kell Jðhannesson segir að ávallt
hafi verið hér viss hðpur fólks,
sem stundaði lausavinnu.7) Hér
var án efa nokkur þörf á hreyf-
anlegu vinnuafli og það voru
lausamenn, sem fullnægt gátu
slíkri þörf.
Bændum stóð að vísu alla
tíð stuggur af lausamönnum. Af
þeim stafaði oft órói og þeir
þóttu margir hverjir litlir
skilamenn. En þðtt bændur hafi
litið lausamennina óhýru auga
má segja að þeir hafi löngum
sætt sig við takmarkaðan fjölda
þeirra sem illa nauðsyn.
Þorkell Jóhannesson telur að
atvinnuástand og fólksfjöldi
hafi hvort tveggja verið til-
tölulega stöðugt lengi framan af
þjoðveldistímanum og því hafi
ekki þðtt ástæða til að innleiða
vinnuskyldu ellegar takmarka að
ráði ferðafrelsi lausafólks.8)
Þess var helst að vænta að
menn risu mjög öndverðir gegn
lausamennsku ef afkomu bænda var
ógnað með vinnufðlkseklu. Virð-
ist hafa verið um slíkt að ræða
á síðustu áratugum 12. aldar og
segir Þorkell Jðhannesson að á-
kvæði í Konungsbók Grágásar um
lausavinnu eigi rætur að rekja
til þessa tíma. Þessi ákvæði
reisa skorður við lausavinnu á
þann hátt að einungis handverks-
mönnum er veitt fullt ferðafrelsi,
öðrum leyfist einungis lausavinna
fram á mitt sumar„9) Um mitt
sumar hófst heyskapur hjá bændum
og var því hér um að ræða ráð-
stafanir til stuðnings landbún-
aði. Menn óttuðust flutninga
verkafólks til fiskveiðistaðanna,
vinnuaflsskort og launahækkanir„10)
Annars má segja að óvildin í
garð lausamanna hafi verið af
sömu rðt sprottin og andstaðan
gegn búðsetumönnum. Um þetta
segir Guðbrandur Jónsson:
Astæðurnar til mótspyrnunnar
gegn búðsetumönnum og lausa-
mönnum eru aðallega tvær.
Annars vegar knúði vaxandi
vinnufólksskortur hina ráðandi
stétt til að reisa skorður við
því, að búlausir fengju hafst
við án þess að vinna í hennar
þágu fyrir hið lögfesta kaup„
Hins vegar olli hræðsla al-
mennings við að þurfa að fram-
fleyta slíku fólki bjargþrota,
annaðhvort beinlínis með því,
að það yrði ómagar einstakra
manna eða hins opinbera, eða
óbeinlínis með því, að fólkið
færi á húsgang og betlaði sér
til bjargar, viðleitni í
sömu átt.ll)
Kyrrstætt landbúnaðarþjóðfél-
ag snérist að vonum gegn öllum
tilhneigingum til breyinga. Víð-
tæk búðseta og lausamennska hefðu