Fréttatíminn - 23.05.2014, Blaðsíða 12

P
opúlískir stjórnmálaflokkar
hafa lítið verið rannsakaðar
þó svo að þjóðernishyggja og
virkni hennar hafi löngum
verið fræðimönnum hugleikin.
Af nógu er hins vegar að taka í þeim efnum
og nýlega var ýtt úr vör stóru rannsóknar-
verkefni fræðimanna við 26 evrópska há-
skóla þar sem ég er á meðal þátttakenda.
Verkefninu er ætlað að greina popúlísk
stjórnmál, popúlíska stjórnmálabaráttu
og áhrif þess á lýðræðið. Nú, í aðdraganda
Evrópuþingskosninganna, er kannski ekki
úr vegi að stikla á stóru í þeim efnum.
Í aðra röndina má segja að uppgangur
popúlískra flokka sé til marks um að hefð-
bundnum verkalýðs- og félagshyggjuflokk-
um hafi mistekist að höfða til alþýðunnar.
Á meðan evrópskir sósíaldemókratar voru
uppteknir við nýrri málaflokka á borð
við umhverfisvernd, jafnrétti kynja, æðri
menntun og framþróun faglegra lýðræðis-
legra ferla, náðu popúlískir flokkar í
auknum mæli til verkafólks og tóku jafnvel
yfir orðræðu stéttabaráttunnar.
Aukið óþol
Popúlískar stjórnmálahreyfingar sem
hafna pólitík hefðbundnu flokkana hafa á
undanförnum áratugum risið út um álfuna
og eiga núorðið fulltrúa víða í sveitarstjórn-
um og á þjóðþingum. Á Evrópuþinginu
eru fyrir þónokkrir svoleiðis fulltrúar en
nú er gert ráð fyrir snaraukningu þeirra.
Skýringa á þeim skyndilega uppgangi
er einkum að leita í auknu óþoli í kjölfar
gríðarlegs niðurskurðar í ríkisfjármálum
Evrópuríkja í kjölfar fjármálakrísunnar
sem valdið hefur fjölda fólks verulegum bú-
sifjum. Þá andstöðu höfum við einnig séð
í svaðalegum mótmælum út um alla suður
Evrópu. Í kjölfarið glötuðu hefðbundnir
stjórnmálaflokkar, Evrópsambandið (og
þar með Evrópuþingið), trúverðugleika í
augum fjölmargra kjósenda sem hafa snúið
sér að stjórnmálamönnum sem boða and-
stöðu við elítuna (jafnvel þótt þeir tilheyri
henni sjálfir), Evrópusambandið og út-
lendinga en þess í stað endurupphafningu
hins þjóðlega og vernd gegn erlendum
áhrifum, svo sem með aukinni framleiðslu-
vernd. Mesti áberandi eru flokkar á borð
við Breska sjálfstæðisflokkinn (UKIP),
Frönsku þjóðarframvarðarsveitina (Front
National) og Frelsisflokk Geert Wilders í
Hollandi (PVV).
Popúlistar streyma á Evrópuþingið
Kannanir sýna að
popúlískir stjórn-
málaflokkar af
ýmsum toga –
fasískir hægri
öfgaflokkar,
innflytjendaand-
stæðingar og
lýðskrumarar sem
ástunda múgæs-
ingsstjórnmál
– muni streyma
á Evrópuþingið
í kosningunum
sem fara fram í
ríkjunum 28 núna
um helgina. Sumir
gera því skóna
að samsetning
þingsins og eðli
starfseminnar
verði orðin
allt önnur eftir
helgina. Eiginleg
umbylting verði.
Fari sem horfir.
Eiríkur Bergmann
prófessor í stjórn-
málafræði
Tyrklands og Norður Afríku. Með
stríðum straumi verkafólks urðu
samfélög Evrópu fjölbreyttari.
Hugmyndin um fjölmenningarlegt
samfélag fór þá að skjóta rótum.
Enda engin leið að horfa framhjá
hörmungum skipulagðra þjóðern-
ishreinsana fyrri ára.
Upp úr 1970 fóru flest Evrópu-
ríki að reka virka samlögunar-
stefnu. Stefnunni var ætlað að
vernda minnihlutahópa og vinna
gegn fordómum auk þess sem fjöl-
breytnin var álitin æskileg í sjálfu
sér. En andstaðan við fjölmenning-
arstefnuna er einnig víðtæk og hef-
ur aukist verulega í allra síðustu
tíð og meðal annars birst í þessum
uppgangi popúlískra stjórn-
málaflokka.
Víðfeðm kirkja
Popúlismi er annars flókið hugtak
og flokkarnir innan mengisins
ólíkir um margt. Allt frá fasískum
hægri öfgaflokkum á borð við
Jobbik-hreyfinguna í Ungverja-
landi, Árás í Búlgaríu og Gyllta
dögun í Grikklandi þar sem
raftar ríða á rasískri retórík yfir
í Breska sjálfstæðisflokkinn sem
nú segist hafna kynþátttahyggju.
Og svo norrænu útgáfuna þar
sem megin áhersla er lögð á að
vernda velferðarkerfið fyrir ásókn
útlendinga. Þótt þetta sé æði
víðfeðm kirkja eiga popúlískir
flokkar það sammerkt að fleyta
öldu vinsælla dægurmála fremur
en í prinsippfestu að leitast við
að sannfæra fólk um ágæti eigin
stefnu. Flokkar af þessu tagi eiga
til að mynda í litlum vandræðum
með ýmsar þversagnir – svo sem
þá að boða bæði aukna velferð og
minni skatta. Jafnan er leikið á
tilfinningar fremur en að höfða til
kaldrar skynsemi og heldur alið á
ótta en að rekjanlegum rökum sé
teflt fram.
Svona flokkar spruttu fram í
andstöðu við innflytjendur strax á
áttunda áratugnum, svo sem Þjóð-
arframvarðarflokkur Jean Marie
Le Pens í Frakklandi og Framfara-
flokkur Mogens Glistrups í Dan-
mörku. Á níunda áratugnum gerði
Frelsisflokkur Jörg Haiders usla í
Austurríki og Flæmska blokkinn
reis í Belgíu undir lok aldarinnar.
Á fyrsta áratug nýrrar aldar náðu
hægri öfgaflokkar sterkri stöðu
víða í Austur-Evrópu, til að mynda
Jobbik-fylkingin sem marserar um
Ungverjaland í einkennisbúningi
fasista. Í Þýskalandi hafa nýnasist-
ar meira að segja látið á sér kræla
og á Ítalíu hafa Norðurbanda-
lagið og Fimm stjörnu hreyfingin
einnig sterka stöðu. Þá náði Breski
þjóðernisflokkurinn (BNP) sterkri
stöðu um skeið þó svo að hófstillt-
ari útgáfan í UKIP, undir forystu
Nigel Farage, eigi nú um stundir
fremur upp á pallborðið.
Á Norðurlöndunum færðust
Danski Þjóðarflokkurinn undir
forystu Píu Kærsgaard og Norski
framfaraflokkurinn á liðnum árum
með lítilli fyrirhöfn af jaðrinum og
inn á svið viðurkenndra almennra
stjórnmála. Sem er til marks um
hve hratt umræðan hefur fæst til,
svo mjög að skilaboð sem fyrir
fáum árum þóttu óboðleg í siðuðu
samfélagi þykja gjaldgeng nú. Í
seinni tíð hafa svo Sannir Finnar
og Svíþjóðardemókratarnir líka
látið til sín taka. Öfugt við marga
hægri öfgaflokkana, sem finna má
víða í Evrópu, leggja norrænu po-
púlistarnir áherslu á að vernda vel-
ferðarkerfið og svo má líka í flór-
unni finna vinstri popúlista eins
og Syriza-flokkinn á Grikklandi.
Nýr þýskur popúlistaflokkur sem
nefnist Valkostur fyrir Þýskaland
slær á enn aðra strengi, einkum
peningalegrar þjóðernisstefnu.
Ný átakalína
Fari sem horfir verður samsetning
Evrópuþingsins semsé æði frá-
brugðin því sem nú er. Á þinginu
skipta menn sér í fylkingar eftir
málefnum en ekki eftir þjóðerni.
Stærstu þingflokkarnir eru félags-
hyggjuflokkurinn (PES) og hægri
þjóðarflokkurinn (EPP) þar sem
kristilegir demókratar eru fyrir-
ferðarmestir. Fyrir skömmu fór
pólski hægri flokkurinn undir
forystu Kaczynski bræðra og
breski Íhaldsflokkurinn úr EPP
ásamt fleirum og stofnuðu nýja
enn hægri sinnaðri flokkagrúppu
þar sem meiri efasemdir eru um
framþróun Evrópusamrunans. Á
þinginu nú starfar einnig lítil po-
púlísk flokkagrúppa þar sem UKIP
er kjölfestan og nefnist Evrópa
frelsis og lýðræðis.
Djúpstæð þjóðernishyggja
Andstaða við útlendinga og upp-
hafning hins þjóðlega er að vísu
ekkert nýtt í Evrópu eins og við
þekkjum alltof vel úr sögunni. Lýð-
ræðisþróunin og þjóðríkjavæðing-
in fylgdust að allt þar til að fasism-
inn fór að ryðja sér til rúms á fyrri
hluta tuttugustu aldar og lýðræðið
lét undan. Eftir sat áframhaldandi
áhersla á þjóðríkið. Það var svo
ekki fyrr en eftir síðari heim-
styrjöld að Evrópumenn fóru að
gera upp við skefjalausa þjóðernis-
hyggju sem leikið hafði álfuna svo
grátt. Álfan var í rúst og fólkið í
sárum. Við uppbygginguna vant-
aði vinnufúsar hendur sem sóttar
voru til nálægra svæða, svo sem til
UKIP, Breski sjálfstæðisflokkurinn, er einn mest áberandi þeirra popúlísku stjórn-
málaflokka sem berjast um sæti á Evrópuþinginu. Flokkurinn hefur hlotið mikla
gagnrýni í Bretlandi þar sem hann þykir ala á rasisma og þjóðernishyggju.
12 stjórnmál Helgin 23.-25. maí 2014