SunnudagsMogginn - 18.12.2011, Qupperneq 30

30 18. desember 2011
M
ótmælahreyfingarnar sem
sprottið hafa upp víða um
heim á undanförnum mán-
uðum hafa barizt fyrir sömu
grundvallarsjónarmiðum, hvort sem þær
hafa orðið til í Madrid, Aþenu eða á Wall
Street. Meginþema þeirra hefur verið
annars vegar að skattgreiðendur eigi ekki
að borga tap fjármálafyrirtækja og hins
vegar að það sé ekki sjálfsagt að 1% fólks
eigi allt en 99% nánast ekki neitt. Þær
hafa hins vegar ekki fundið sér pólitískan
farveg eða pólitískan málsvara. Nú hefur
slíkur málsvari hins vegar komið fram á
sjónarsviðið og kannski úr óvæntri átt eða
svo kann einhverjum að finnast.
Fyrir skömmu flutti Barack Obama,
forseti Bandaríkjanna, ræðu í bæ sem
heitir Osawatomie í Kansas. Þar stóð
hann í sömu sporum og forveri hans,
Theodore Roosevelt, sem var repúblikani
og forseti Bandaríkjanna 1901-1909,
hundrað árum áður. Boðskapur Roose-
velts var að brjóta upp einokunarfyrirtæki
og setja hinum frjálsa markaði leikreglur.
Þeir sem hafa áhuga á að kynna sér
Bandaríki þeirra tíma ættu að lesa bók
sem heitir Titan – The life of John D.
Rockefeller sr. eftir Ron Chernow.
Erindi Obama til Kansas var að tilkynna
að hann mundi heyja baráttu sína fyrir
endurkjöri á næsta ári á grundvelli þeirra
baráttumála sem mótmælahreyfingarnar
hafa gert að sínum, þótt hann nefndi þær
ekki sérstaklega á nafn.
„Við erum þessi 99%,“ hafa mótmæl-
endur á Wall Street sagt, „sem eigum ekki
neitt en þið eruð þetta 1% sem eigið allt.“
Obama vitnaði til Theodors Roosevelts,
sem hefði sagt að frjáls markaður væri
ekki það sama og frelsi til að taka hvað
sem væri frá hverjum sem væri. Skilyrðið
fyrir því að frjáls markaður fengi að njóta
sín væri að honum yrðu settar leikreglur
og fylgzt með því að þeim væri fylgt.
Vegna slíks málflutnings hefði Roosevelt
verið kallaður róttæklingur, sósíalisti og
jafnvel kommúnisti.
Þeir sem hafa barizt fyrir auðlindagjaldi
á síðustu 20 árum hér á Íslandi þekkja
slíkar nafngiftir!
Í ræðu sinni í Kansas sagði Obama að
tekjur 1% tekjuhæstu Bandaríkjamanna
hefðu hækkað um 25% á sama tíma og
tekjur annarra hefðu lækkað um 6%. Á
sama tímabili hefði launamunur á milli
æðstu stjórnenda og starfsmanna þeirra
aukizt frá því að vera þrjátíufaldur og í að
vera 110-faldur.
Obama tók upp baráttu gegn þeim
mikla ójöfnuði sem hefur þróazt í Banda-
ríkjunum á undanförnum áratugum og
spurði hvort það væri sanngjarnt að ritari
Warrens Buffets, eins ríkasta manns
heims, borgaði hærri skatta en Buffet
sjálfur.
Segja má að nokkur samhljómur sé í
ummælum Obama nú, Theodores Roose-
velts fyrir hundrað árum og íslenzks
stjórnmálamanns á seinni árum. Í samtali
við Ríkisútvarpið í byrjun ágúst 1999
sagði þáverandi forsætisráðherra, Davíð
Oddsson:
„Íslenzka þjóðríkið er þannig vaxið að
það er ekki hollt fyrir það að vera í hönd-
unum á mjög fáum aðilum.“
Í samtali við Morgunblaðið hinn 13.
október 2005 sagði Davíð Oddsson:
„Það er auðvitað angi af málinu, að um
leið og stjórnmálamennirnir hverfa af
vettvangi, þá ryðjast fyrirtækin inn í
tómarúmið, og þegar leikreglurnar vant-
ar, þá má reikna með því, að menn oln-
bogi sig áfram af töluverðri hörku.
Þess vegna mega stjórnmálamenn ekki
heykjast á því að setja viðskiptalífinu
heilbrigðar leikreglur, þannig að enginn
einn, tveir eða þrír aðilar geti náð yf-
irburðastöðu og drepið allt annað í
dróma.“
Þau vandamál í bandarísku þjóðlífi,
sem Obama gerði að umtalsefni í ræðu
sinni í Kansas, eru þau sömu og urðu til-
efni til tilvitnaðra orða þáverandi for-
sætisráðherra. Þótt hrunið hafi orðið til
þess að breyta þeirri eigna- og tekjuþróun
sem var orðin mjög áþekk á Íslandi og
Obama lýsti í Bandaríkjunum eru vissir
grundvallarþættir enn til staðar hér.
Þannig fer ekki á milli mála að kvótakerf-
ið hefur stuðlað að mestu samþjöppun
eigna á Íslandi frá miðöldum. Og þrýst-
ingur á að auka launamun á ný er veru-
legur, ekki sízt í bankakerfinu og við-
skiptalífinu. Ekki er langt síðan sömu rök
voru færð fyrir launatölum í bankakerf-
inu og færð voru fyrir hrun, þ.e. að mikil
hætta væri á að ella mundi hæfileikamesta
fólkið flytjast úr landi. Eru laus störf í
fjármálafyrirtækjum úti í heimi? Þau hafa
sagt upp 120 þúsund manns á nokkrum
misserum og ekkert lát virðist á upp-
sögnum.
Það er löngu tímabært að taka allt
regluverk í kringum bankakerfið og við-
skiptalífið til endurskoðunar í ljósi feng-
innar reynzlu. Það hefur ekki verið gert
að nokkru marki frá hruni. Það þarf að
koma í veg fyrir að leikurinn verði end-
urtekinn. Í því sambandi er rétt að benda
á að það er ekki nóg að reglurnar séu til
staðar. Það þarf að fylgja þeim eftir og at-
hyglisvert að Obama hafði orð á því í
ræðu sinni í Kansas, að það hefði ekki
verið gert sem skyldi í Bandaríkjunum.
En það er líka umhugsunarefni að þau
sjónarmið, sem hér hafa verið reifuð
varðandi bankakerfið og viðskiptalífið og
ójöfnuð, hafa ekki verið tekin upp að
nokkru ráði á hinum pólitíska vettvangi.
Hér er tæplega hægt að segja að nokkur
pólitískur leiðtogi hafi komið fran á sjón-
arsviðið og gert þessi mál að sínum bar-
áttumálum.
Hvað veldur?
Eru stjórnmálamenn feimnir við það að
ganga fram fyrir skjöldu og gera eftirfar-
andi kröfur:
Í fyrsta lagi að bönd verði sett á bank-
ana svo að þeir vaxi ríkinu ekki yfir höfuð
á nýjan leik.
Í öðru lagi að sterk löggjöf verði sett um
viðskiptalífið, sem komi í veg fyrir einok-
un einstakra, stórra fyrirtækja á vettvangi
atvinnulífsins, sem í skjóli einokunar-
stöðu níðist á viðskiptavinum og keppi-
nautum.
Í þriðja lagi að ráðstafanir verði gerðar
til þess að koma í veg fyrir að launamunur
verði úr hófi í þessu fámenna samfélagi.
Mótmælahreyfingar eignast málsvara
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þakkargjörðardagur var fyrst lögfestur afþinginu í Bandaríkjunum 18. desember árið1777 og var það gert til að minnast uppgjafarbreska hershöfðingjans Johns Burgoynes í orr-
ustunni við Saratoga 17. október sama ár. Kveðið var á
um að þennan dag helgaði þjóðin „einlægri þakkargjörð
og lofgjörð“.
Orrustan við Saratoga
Téður Burgoyne hafði verið settur yfir breskt herlið,
sem ætlað var að ná aftur Albany og gera út um upp-
reisnina í frelsisstríðinu. Hann vanmat stórlega and-
stæðinga sína, virtist ganga að sigri sem gefnum og sjá í
hillingum er hann sneri aftur sem þjóðhetja. Áður en
hann yfirgaf London veðjaði hann tíu pundum að hann
myndi snúa aftur sem sigurvegari að ári.
Burgoyne réðst inn með sjö þúsund manna herlið frá
Kanada, en fljótlega var hann umkringdur og reyndist
eiga við ofurefli að etja. Eftir tvær orrustur við Saratoga
sá hann sig knúinn til að leita samninga við hershöfð-
ingja uppreisnarmanna, Horatio Gates. Og þó að samið
væri um að 5.800 hermenn hans fengju að snúa heim til
Bretlands með því skilyrði að þeir sneru aldrei aftur, þá
var það loforð svikið, meðal annars fyrir tilstuðlan
Georges Washingtons, og hermennirnir teknir til fanga.
Það var stærsti sigur uppreisnarhersins fram að því og
olli hann straumhvörfum í frelsisstríðinu.
Burgoyne mætti harðri gagnrýni er hann sneri aftur til
Bretlands og leiddi aldrei aftur breskan her í stríði. Hann
hafði þó verið kunnur að ýmsu öðru, setið á þingi og
skrifað leikrit. Gamanleikur hans „Heiress“ eða Erfing-
inn, sem frumsýndur var árið 1786, naut gríðarlegra
vinsælda. Í fyrstu vildi hann ekki láta nafns síns getið,
en fljótlega spurðist út að hann væri höfundurinn og
gekkst hann við því eftir frumsýninguna. Ef ekki hefði
verið fyrir ósigurinn í frelsisstríðinu hefði Burgoynes
líklega fyrst og fremst verið minnst sem leikskálds.
Þakkargjörðardagurinn
Þakkargjörðardagurinn er haldinn hátíðlegur í Banda-
ríkjunum og Kanada, en sá dagur er af öðrum toga og
var ýmist haldinn til að fagna uppskerunni eða minnast
landnámsins í Vesturheimi. Lengi vel var misjafnt eftir
fylkjum hvenær þakkargjörðardagurinn var haldinn, en
þó var algengast þegar komið var inn á nítjándu öldina
að það væri síðasta fimmtudag í nóvember.
Abraham Lincoln festi þá dagsetningu í sessi með for-
setatilskipun árið 1863 í þeim tilgangi að stuðla að sam-
stöðu meðal Bandaríkjamanna í suðri og norðri. Þá hafði
rithöfundurinn og ritstjóri kvennablaðsins Lady’s Ma-
gazine Sarah Josepha Hale staðið í stöðugum bréfa-
skriftum til stjórnmálamanna í um fjóra áratugi til að
telja þá á að gera daginn að almennum frídegi.
Á Vísindavefnum stendur meðal annars um þakk-
argjörðardaginn: „Bandaríski þakkargjörðardagurinn …
er einn af fáum hátíðisdögum þar í landi sem alfarið eru
upprunnir í Bandaríkjunum sjálfum … Fyrsta þakk-
argjörðardaginn héldu enskir púrítanar, svonefndir
pílagrímar, haustið 1621. Þeir höfðu í september árið áð-
ur hrökklast með skipinu Mayflower frá borginni
Plymouth á Englandi að strönd Massachusettsflóa. Þar
stofnuðu þeir nýlenduna Plymouth. Eftir harðan vetur
en góða sumaruppskeru ákváðu pílagrímarnir að þakka
Guði fyrir alla hans velgjörninga með þriggja daga hátíð.
Þeir buðu innfæddum einnig að taka þátt í veislunni, en
til matar voru einkum kalkúnar og villibráð.“
Dagur
þakkar-
gjörðar
Þakkargjörðardagur bandarískra hermanna í Bagdad.
Reuters
’
Það var stærsti sigur upp-
reisnarhersins fram að því
og olli hann straumhvörfum
í frelsisstríðinu.
Málverk John Trumbull af uppgjöf Burgoyne frá árinu 1822.
Á þessum degi
18. desember 1777