SunnudagsMogginn - 18.12.2011, Síða 47

18. desember 2011 47
Fyrir stuttu gaf Crymogea út bókina Íslenskirfuglar sem hefur að geyma teikningar Bene-dikts Sveinbjarnarsonar Gröndals af íslenskumfuglum og skýringar hans við þær myndir.
Benedikt var sonur Sveinbjarnar Egilssonar og konu
hans Helgu Gröndal, fæddur 1826 og lést 1907. Hann
lærði náttúrufræði og bókmenntir við Háskólann í
Kaupmannahöfn og eftir kennslu hér heima um hríð og
námsdvöl í Þýskalandi og Belgíu lauk hann meist-
araprófi í norrænum fræðum frá Hafnarháskóla. Hann
starfaði síðar sem kennari við Lærða skólann, orti ljóð
og skrifaði sögur. Hann var einn af stofnendum Hins
íslenska náttúrufræðifélags og formaður þess 1889-
1900.
Benedikt lét af kennslu 1883 og fékk þá styrk til að
vinna að vísindarannsóknum og þar með talið gerð
dýramynda með skýringum. Hann vann og við rann-
sóknir og teikningar það sem han átti eftir ólifað og
liggja eftir hann nokkrar náttúrfræðibækur, þeirra
helstar Dýraríki Íslands, sem gefin var út árið 1975, og
síðan Íslenskir fuglar sem er nú gefin út í fyrsta sinn, en
myndirnar í bókinni hafa ekki komið fyrir almennings
sjónir áður. Handritið er varðveitt í Náttúrufræðistofn-
un Íslands og útgáfan núna er í samvinnu við safnið.
Á titilblaði Íslenskra fugla kemur fram að bókin er
gerð 1899-1900, en Benedikt jók við hana 1901. Flestar
myndirnar gerði hann eftir fuglunum sjálfum, en
stundum notaði hann myndir annarra sem fyr-
irmyndir. Í inngangi að bókinni segir Benedikt: „Til-
gangurinn med þetta verk er því alls ekki sá að fram-
leiða eitthvað nýtt, eða nýjar uppgötvanir; að því leyti
er þetta ekkert frumverk; allt sem hér stendur er
kunnugt fyrir löngu, með því hér er enginn sá fugl sem
ekki finnist einnig í útlöndum. En það er í fyrsta sinn
að allir hérlendir fuglar hafa verið myndaðir sér á eina
bók; að því leyti er verkið frumverk.“
Þessi frumútgáfa bókarinnar verður annars vegar í
hátíðarútgáfu í raunstærð eins og höfundurinn gekk frá
því og hins vegar í almennri útgáfu. Í báðum útgáfum
eru skýringar Kristins Hauks Skarphéðinssonar og Æv-
ars Petersens og eftirmáli Kristins Hauks.
Í eftirmála Kristins Hauks kemur fram að bókin sé
fimmta yfirlit Benedikts um íslenska fugla; það fyrsta
birtist í Gefn 1874, það annað í Dýrafræðinni 1878, yf-
irlit birtist í erlendum fuglafræðitímaritum 1886-1901
og það fjórða í fuglatalinu 1895. „Í Íslenskum fuglum
steypir hann allri þessari þekkingu saman og bætir auk
þess við ýmsum upplýsingum, en það sem var mest um
vert – hann teiknar alla íslenska fugla og egg þeirra.
Slíkt hafði enginn gert áður.“
Handrit bókarinnar er alls 100 síður í stóru broti (fol-
io, 30,5 cm x 38,2 cm) og skiptast á síður með myndum
og texta. Almenna útgáfan sem kom út fyrir skemmstu
er 255 síður og í henni eru myndirnir prentaðar með
texta Benedikts settum með prentletri. Í mars næst-
komandi kemur síðan út sérstök hátíðarútgáfa af bók-
inni í 100 eintökum leðurbundnum í viðarkassa sem er
endurgerð sjálfs handritsins með öllum texta hand-
skrifuðum og verður 24,6 x 38 cm að stærð.
Lýsingar við meðfylgjandi myndir eru Benedikts:
Íslenskir
fuglar
Fyrir stuttu gaf Crymogea út
bók með teikningum Benedikts
Gröndals af íslenskum fuglum
með skýringum hans. Benedikt
lauk við verkið fyrir 111 árum
en það kemur nú í fyrsta sinn
fyrir almenningssjónir
Árni Matthíasson arnim@mbl.is
Skreytimynd á fyrstu síðu handrits Benedikts Gröndals að Íslenskum fuglum sem hann lauk við fyrir 111 árum.
Geirfugl
Þessi fugl er nú liðinn undir lok. Hann var af álkukyni og lang-
stærstur þess kyns fugla. Af því vængirnir voru svo stuttir að fugl-
inn gat ekki flogið, þá komst hann ekki undan eyðileggingunni, en
sagt er að hann hafi verið svo fljótur á sundi að bátar höfðu ekki við
honum. Hér við land var hann á Geirfuglaskerjum fyrir utan Reykja-
nes, og svo á öðrum skerjum samnefndum út frá Berufirði, að sögn
einnig á Kolbeinsey. Hann átti og heima við austurströnd Norður-
Ameríku; bæði hér og þar eyddu sjómenn fuglinum, ekki einungis
með því hann var hafður til matar og skipin fermd með þeim forða,
heldur og af þrælslegri grimmd. Á eyju nokkurri þar, Fundy Island,
sjást enn tóftir af kvíum sem hlaðnar höfðu verið og fuglinn rekinn
eða hrakinn þar inn, hjálparlaus, drepinn og marinn, og brenndur lif-
andi, af tómri sjómanna-rælni. Hér hefur þessi grimmd ekki verið
höfð í frammi, enda ekki tækifæri til þess á Geirfuglaskerjum, en
hann hefur verið rotaður eins og kópar. ... Eftir 1844 vita menn ekk-
ert um geirfuglinn. Á náttúrusöfnunum er hann mjög sjaldgæfur og
meira en gullvægur. Myndina hef eg gert eftir öðrum myndum, því
nú fæst enginn geirfugl lengur.
Hrafn
Sá algengasti standfugl hér og alstaðar
annarstaðar. Þegar vel liggur á honum,
þá krunkar hann ekki en segir „klong,
klong“; það kalla Svíar „han slår klun-
ken“. Hann nærist á öllu sem nef festir
á, er var um sig og skynugur, og má vel
temja hann, en hann er stelvís og getur
orðið hættulegur smábörnum, sækir á
augun. Enginn fugl hefur vakið eins
mikla eftirtekt í fornöld hér og á Norð-
urlöndum, og sést það á ótal nöfnum og
kenningum sem hann er nefndur með í
skáldskap, hann á þar um 80 heiti, fyrir
utan allar samsettar kenningar ... hann
var (og er enn) spáfugl og eins konar fé-
lagsdýr manna og búa. Hann er „blá-
fjallaður“ og „blágagl“ af bláa blænum
sem á honum er, „blár“ og „blásvartur“;
hann heitir „borginmóði“ af því hann veit
svo margt, á öxlum Óðins sátu 2 hrafnar
og sögðu honum tíðindi; af því hann er
ránfugl með spörfuglum þá er hann líka
orrustufugl: „blóðvalr“, „blóðtrani“,
„valgagl“ o.s.frv. Hann sest oft á kýr og
hesta og kroppar af þeim óþrif (“rívansk-
inna“, kroppinbakr“ er nafn í sögum).