Milli mála - 26.04.2009, Blaðsíða 159

Setningafræðileg gerð setninganna er sambærileg. Sú fyrri hefur
einungis eiginlega merkingu en í seinna tilfellinu er um að ræða
orðtak sem býr yfir orðtakseðli á mjög háu stigi. Áhugavert er að
líta einnig á þýska fasta orðasambandið blinder Passagier (‘laumufar-
þegi’). Passagier merkir ‘farþegi’ innan og utan orðasambandsins.
Lýsingarorðið blind (‘blindur’) fær hins vegar í orðasambandinu
aðra merkingu, yfirfærða eða óeiginlega, en það hefur ella.
Dæmi úr íslensku skýra enn frekar orðtakseðli fastra orðasam-
banda. Orðtakið bæta gráu ofan á svart (‘gera illt verra’) hefur svipaða
setningagerð og t.d. bæta hæð ofan á hús og bæta virðisaukaskatti ofan
á upphæð sem eru einungis til í eiginlegri merkingu. Þessi dæmi sýna
glöggt að merking orðtaka verður ekki alfarið leidd af merkingu ein-
stakra orða í orðasamböndum þó svo að stundum sé unnt að leiða
hluta hennar af þeim eins og dæmið blinder Passagier sýnir.
Fasta orðasambandið fá það óþvegið er notað um það að fá skamm-
ir. Þá merkingu er ekki unnt að leiða af einstökum einingum í orða-
sambandinu heldur verður hún til þegar orðtakið myndar heild. Er
þá um orðtaksgervingu (þ. Idiomatisierung) að ræða. Þegar málnot-
endur heyra eða lesa fyrirsögnina Þau fá það óþvegið er það merkingin
‘fá skammir’ sem verður virk í huga þeirra. Ef hins vegar kemur í ljós
að um viðtal við eigendur Efnalaugarinnar Bjargar er að ræða er ljóst
að eiginleg merking liðanna í orðasambandinu á í hlut.26 Sé orðinu
óþvegið skipt út fyrir orðið óstraujað þannig að úr verði fyrirsögnin
Þau fá það óstraujað er ekkert orðtakseðli lengur til staðar og merk-
ingin einungis eiginleg. Orðtök sem geta bæði haft eiginlega og yfir-
færða merkingu eru mikið notuð í dagblaðatextum og auglýsingum
þar sem tvíeðli þeirra er nýtt í þágu orðaleikja.
Þegar fjallað er um föst orðasambönd er hugtakið merkingar-
gegnsæi27 (þ. Motiviertheit) mikilvægt. Með því er átt við að merk-
ingu fastra orðasambanda sé unnt að skilja út frá eiginlegri merk-
ingu. Merkingargegnsæi og orðtakseðli eru því hugtök sem notuð
eru til þess að lýsa merkingu og merkingarmyndun orðtaka. Því
gegnsærri (þ. motivierter) sem föst orðasambönd eru, þeim mun
ODDNÝ G. SVERRISDÓTTIR
159
26 „Þau fá það óþvegið“, Laugardalur, Háaleiti og Bústaðir, apríl 2009, bls. 8.
27 „Merkingargegnsæi“ er tillaga Magnúsar Sigurðssonar að þýðingu á hugtakinu Motiviertheit;
„orðtaksgerving“ er tillaga hans að þýðingu á Idiomatisierung. Ég þakka Magnúsi fyrir þessar
þýðingar sem og fleiri góðar þýðingar á þessu sviði.
Milli mála 26.4.2010 14:23 Page 159