Helgafell - 01.01.1943, Side 32

18
HELGAFELL
af eiginmönnum sínum og það sama hlýzt jafnan af: dauÖi þess, sem veitti
kinnhestinn. Það er líkt því þegar stef í tónlist er endurtekið aftur og aftur
í ýmsum gervum, og hvert tilbrigðið er sem endurspeglun á öðru og eykur
afl þess og eykst sjálfu afl. Nánari rannsókn á Njálu frá listrænu sjónarmiði
mun sýna, að slíkar endurtekningar svipaðra atvika hafa alveg sérstaka
þýðingu fyrir túlkun hennar. Annars vegar hefur atvikið eða , ,minnið‘‘
tákngildi, þannig að engin orsakatengsl eru á milli, og skýrist þá eitt at-
vikið af öðru: svo er t. d. um frásagnir af því, þegar sérstakir dáleikar eru
með mönnum, eða þegar menn tala hljótt, o. s. frv. Eða þá endurtekning
atviksins bendir á samhengi, og svo mun vera hér. Þegar Hallgerður er að
hefna kinnhests Gunnars, eru athafnir hennar mótaðar af afleiðingum hinna
fyrri kinnhesta. Veit hún, að hún er þá um leið að hefna sín á Þorvaldi,
fyrsta bónda sínum ? Eða veit hún það ekki ? Eða ríkir eitthvert hálfrökkur
í vitund hennar ?
Þegar lesandi eða áheyrandi fer að átta sig á mannlýsingu af þessu tagi,
verður hann að viðhafa aðferð, sem minnir á ,,aðleiðslu“ (induction) rök-
fræðinnar. Hann verður að draga mörg einstök dæmi saman, skapa heild
úr sundurleitu og flóknu og breytilegu efni, skynja fjarlæg sambönd og duld-
ar hræringar.1)
II.
En nú skulum við hverfa frá Hallgerði í Njálu og bregða okkur svo sem
hálfa 18. öld aftur í tímann. Þá sýndi skáldið Æskhýlos á leiksviði Aþenu-
borgar aðra konu, sem varð manni sínum að bana, Klýtæmestru (eða eins
og Hómer kallar hana Klýtæmnestru) drottningu, konu Agamemnons kon-
ungs, sem vegur hann með hjálp friðils síns, Ægisþosar, þegar konungur
kemur úr Trójustríði. Það skiptir litlu máli hér, að þessi persóna hins risa-
vaxna skálds er á marga lund ólík Hallgerði að skapferli og örlögum. Það
er sjálfur háttur mannlýsingarinnar, sem við skulum gefa okkur að.
Enginn, sem les „Agamemnon", gengur þess dulinn, að lýsing Klýtæm-
estru í leikritinu er forkunnargóð, stórfelld og þó býsna hnitmiðuð. Hún
sést í upphafi, þegar hún hefur fengið fréttir af því, að Trója sé unnin, og
er hún að tala við kórinn. Það er gleðihreimur í rödd hennar — í brjósti
hennar er vígamóður, sem hún dylur, en gefur augum hennar skærleik og
hreyfingunum líf — hér er ekki að ræða um víghroll eða taugaspenning. Klý-
tæmestra er ljónynjan, sem er til þess búin að ráðast á bráð sína. Nú kemur
sendimaður konungs, og dylur Klýtæmestra sinn innra mann, og þegar
I) Oswald Spengler hefur á einum stað dregið saman í fá orS aSalatriði þess, sem hér
ræðir um. Hann talar um „Form einer bewegten Existenz, in welcher mit grösstmöglicher
Variabilitat im einzelnen die höchste Konstanz im Grundsatzlichen erreicht wird.“