Morgunblaðið - 14.12.2012, Qupperneq 44

44 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 14. DESEMBER 2012
Helgi Snær Sigurðsson
helgisnaer@mbl.is
Veturhús, heimildarmynd Þorsteins
J. um björgun 48 breskra hermanna
á Eskifjarðarheiði 21. janúar 1942,
var frumsýnd í apríl sl. og er nú
komin út á mynddiski ásamt veg-
legri bók um atburðinn. Þennan ör-
lagaríka daga lenti breskur her-
flokkur í aftaka-
veðri uppi á heið-
inni, þar sem
hann var við æf-
ingar og fórust
átta menn. Fjöl-
skyldan sem bjó á
bænum Vetur-
húsum vann það
afrek að bjarga
48 hermönnum úr
flokknum með því
að skjóta yfir þá skjólshúsi en bónd-
inn á bænum, Páll Þorláksson, hafði
þá rekist á einn þeirra á leið sinni
heim úr fjárhúsi. Sonur Páls, Magn-
ús, er einn aðalviðmælandi Þorsteins
í myndinni en hann tók þátt í björg-
uninni, þá 15 ára. Bók Þorsteins ber
sama titil og myndin og hefur hún að
geyma merkilegar heimildir um at-
burðinn, m.a. brot úr dagbók sem
breski hermaðurinn Ron Davies hélt
er hann dvaldi á Reyðarfirði 1941-2.
Davies var í hópi þeirra sem lentu í
hrakningum uppi á heiðinni og
bjargaðist við illan leik. Davies er
hin aðalpersóna myndarinnar og
-viðmælandi.
Brotakennd frásögn
„Þegar myndin sjálf var búin
fannst mér vera svolítið eftir. Ég var
með svo mikið af gögnum frá Ron
Davies og það voru líka hlutir sem
ég kom ekki fyrir í myndinni sem til-
heyrðu sögunni. Þannig að þegar ég
var búinn að klára myndina fór ég að
huga að því hvað ég gæti haft í bók
og langaði til að gera þá bók sem
væri ekki sagan frá upphafi til enda
heldur frekar brotakennd frásögn,
önnur viðtöl og annað efni sem
tengdist þessu. Safna því þannig
saman og búa svo líka til myndlega
frásögn úr öllu efninu; dagbókum
Rons Davies og ljósmyndum og öðru
sem til var,“ segir Þorsteinn, spurð-
ur að því af hverju hann hafi ákveðið
að gefa út bók samhliða mynddisk-
inum. „Þannig held ég að bókin
spegli þennan ótrúlega atburð á
töluvert annan hátt en myndin og
síðan er það aukaefnið á diskinum
sem er þriðja sögusviðið í þessu,“
segir Þorsteinn en meðal aukaefnis
eru lengri viðtöl við Ron Davies og
Magnús Pálsson. „Í heimildarmynd-
um er maður að vinna út frá ákveðn-
um frásagnarhætti og í tilviki heim-
ildarmyndarinnar hrifu mig mest
þessar tvær sögur þessara ólíku
manna; Magnúsar Pálssonar, bónda-
sonarins, og Rons Davies, her-
mannsins,“ segir Þorsteinn. „Mynd-
in var kannski upplifun og sjónar-
horn þessara tveggja ólíku manna á
atburðinn og svo fannst mér bókin
vera annars konar ferðalag eða
spegill á þennan stóra atburð.“
Tvö barna Páls í Veturhúsum, Páll
og Bergþóra, lentu í hörmulegu bíl-
slysi árið 1971, þurftu að hætta bú-
skap og urðu óvinnufær til dauða-
dags. Slysið vakti hins vegar athygli
á ný á björgunarafrekinu 1942 því
bresk hjúkrunarkona á Landspít-
alanum heyrði af björguninni og
skrifaði bréf til breskra dagblaða,
sagði frá því að á spítalanum lægi
bóndi sem hefði bjargað breskum
hermönnum í seinni heimsstyrjöld-
inni og þyrfti á andlegum styrk og
góðum kveðjum að halda. „Þá berast
yfir 300 bréf til fjölskyldunnar sem
Magnús tekur að sér að þýða fyrir
Pál og þar á meðal eru alla vega þrjú
bréf frá hermönnum sem þeir bræð-
ur höfðu bjargað og það eru þýð-
ingar á tveimur af þessum bréfum í
bókinni,“ segir Þorsteinn. Þarna lok-
ist furðulegur hringur. „Þetta var
eitthvað sem ég fann ekki stað í
myndinni sjálfri, ég var þá að ein-
beita mér að sögu Magnúsar og
Rons.“
-Þessi dagbók Davies er ansi
merkileg heimild...
„Þetta er stórkostleg heimild og
ég ætlaði bara ekki að trúa því þegar
ég var í Washington fyrst, sumarið
2007 og við vorum að taka þar viðtal
við Ron á heimili hans þegar hann
dregur þetta upp úr skrifborðsskúff-
unni og setur á eldhúsborðið. Þarna
er hann ungur maður, 18 ára, þegar
hann er sendur til Íslands í þessa
vetrarþjálfun og er á hverjum ein-
asta degi að skrifa eitthvað hjá sér,
teikna hæðarlínur, gera vatnslita-
kort og skrifa litlar nótur um hvað sé
að gerast í herbúðunum. Það er nátt-
úrlega ekkert að gerast, hávetur og
enginn óvinur og þeir eru bók-
staflega að deyja úr leiðindum,“ seg-
ir Þorsteinn. „Hann lýsir þarna
ótrúlega frumstæðu og fámennu
samfélagi fyrir austan. Þannig að
þetta sjónarhorn á Ísland á þessum
tíma, hvað hermennirnir eru að
hugsa og svona, er alveg einstakt.
Þetta eru þrjár handskrifaðar bæk-
ur sem hann lánaði mér ásamt
myndaalbúminu sínu og öllu.“
Furðulega lítil umfjöllun
Sturla Pálsson, hagfræðingur og
framkvæmdastjóri alþjóða- og
markaðssviðs Seðlabanka Íslands,
er aðalframleiðandi verkefnisins.
Hann sagði Þorsteini og Arnari
Knútssyni hjá kvikmyndafyrirtæk-
inu Filmus upphaflega frá björg-
uninni og hafði þá komist að því að
breskur hermaður sem upplifði at-
burðinn væri á lífi. Þorsteinn hafði
þá ekki heyrt af afrekinu og þótti
furðulegt að ekki hefði verið meira
sagt frá því. Því hafa nú verið gerð
ítarleg skil og segir Þorsteinn að
með bókinni finnist honum formlega
búið að setja punkt fyrir aftan þessa
sögu í Íslandssögunni. Spurður að
því hvort myndin verði sýnd erlendis
segir Þorsteinn að Sturla sé að vinna
í því. Mikill áhugi sé bæði í Bretlandi
og Þýskalandi á efni um heimsstyrj-
aldirnar.
Einstakt björgunarafrek
 Þorsteinn J. gefur út bók og mynddisk um eina stærstu björgun Íslandssögunnar  Fjölskyldan á
bænum Veturhúsum við Eskifjörð bjargaði tugum breskra hermanna í vonskuveðri árið 1942
Fjölskyldan Páll Þorláksson og Þorbjörg Kjartansdóttir með börnum sínum, fjölskyldan á Veturhúsum. Myndin
var tekin árið 1924 á ljósmyndastofu Sveins Guðnasonar á Eskifirði. Magnús var ekki fæddur þegar hún var tekin.
Þorsteinn J.
Veturhús Kápa bókarinnar.
Boðið er upp á leiðsögn um yfir-
standandi sýningar í Hafnarborg í
hádeginu alla föstudaga. Um er að
ræða stutta leiðsögn um sýningu
Þórunnar Elísabetar Sveinsdóttur,
Lauslega farið með staðreyndir -
sumt neglt og annað saumað fast,
og sýningu Þuríðar Rósar Sigur-
þórsdóttur, Hinumegin. Leiðsagn-
irnar hefjast kl. 12.05 og standa í
um 20 mínútur, eru öllum opnar og
aðgangseyrir er enginn.
„Þórunn hefur í myndlist sinni
þróað persónulegan stíl, einkum í
bútasaumsteppum, þar sem áferð
og litaval ber vott um einstakt auga
en jafnframt kjark til að endur-
skoða, endurraða og endursmíða úr
efniviði sem fyrir öðrum er ónýtt
rusl eða svo heilagur að ekki má
fara um hann höndum,“ segir m.a. í
tilkynningu.
Leiðsögn í
Hafnarborg
Teppi Þrjár systur er meðal verka
Þórunnar Elísabetar á sýningunni.
Íminningargrein um MensalderRaben Mensaldersson í Tím-anum 1981 segir Helgi Hann-esson að Mensalder frá Meiri-
Tungu hafi eigi orðið frægur af auði,
völdum, glímni né glæsimennsku.
Bjarni Harðarson
kemst að sömu
niðurstöðu í
skáldsögu sem
byggð er á ævi
Mensalders og
dregur nafn af
honum: „Hann
var lukkunnar
pamfíll … einn
ríkasti maður
sveitarinnar af því einu að hann átti
ekki neitt.“
Sögusvið bókarinnar er sveitalíf á
Suðurlandi undir lok nítjándu aldar
og fram eftir þeirri tuttugustu, en
Mensalder Raben Mensaldersson
fæddist 1888 og lést 1980. Þetta er þó
ekki bara saga hans, heldur ekki síð-
ur saga allra smælingja í íslenskri
sveit í hundruð ára, fólks sem átti
ekki neitt og eignaðist aldrei neitt. Úr
fjarlægð nútímans finnst manni að
frekar megi segja um fólkið hans
Bjarna að það hafi haldið lífi en að
það hafi lifað, en það er eins og hverj-
ir aðrir fordómar; víst átti það erfiða
daga, og kannski voru þeir flestir erf-
iðir, en það átti líka sínar gleðistundir
og sína skemmtan, ekki síst af furðu-
fuglum og af þeim var nóg.
Í Mensalder koma ýmsir kynlegir
kvistir við sögu, fólk eins og Imba
slæpa, Hólla graða, Vitlausi-Láki frá
Tumlu og Ragnar hennar Rakelar
aumingjans í Kýrhól, svo dæmi séu
tekin. Kynlegasti kvisturinn er þó
Margrét Jónsdóttir, Ranakots-
Manga, sem fóstrar Mensalder frá
því móðir hans deyr af barnsförum og
faðir hans síðar og kemur Litla-
Mensa til manns. Í áðurnefndri minn-
ingargrein lýsir Helgi henni svo:
„Margrét var harla lág í lofti og lík-
lega uppkreistingur. Þrátt fyrir það
var hún kvik og keik og oft eigi mjúk í
máli. En þó tryggðatröll.“ Lýsing
Bjarna er öllu ítarlegri og betri, svo
góð reyndar að Margrét Jónsdóttir
skipar sér í hóp eftirminnilegustu
kvenna í íslenskri bókmenntasögu,
stillir sér upp við hlið Kristrúnar í
Hamravík. Hún elst upp við kröpp
kjör, svo kröpp að fáir munu trúa, en
satt engu að síður, og á erfiða ævi, en
glatar aldrei stoltinu og skirrist ekki
við að svara fullum hálsi, tvinna blóts-
yrði og heitingar svo unun er að lesa.
Nefni sem dæmi samskipti hennar
við alþingismanninn Dodda í Háfi,
sem birtist sem talsmaður kúgunar
og fordóma. Samtímis því er hún
ósjálfstæð og óframfærin og kann illa
við sig innan um annað fólk. Samband
hennar við Mensalder er líka merki-
legt útaf fyrir sig, hún tekur hann að
sér óskyldan og fóstrar, en vill svo
ekki sleppa honum þegar hann vill
ganga að eiga Húsa-Gunnu. Svo fer
og að þau ná ekki að eigast fyrr en
Manga snöggdeyr þegar Mensalder
var hálffimmtugur. Þá var hann bú-
inn að gjalda henni fósturlaunin og
gat sótt kvonfang sitt.
Í Mensalder lýsir Bjarni átakan-
legri fátækt og erfiðleikum af innsæi
og nærgætni, dregur ekkert undan,
en veitir okkur líka hlutdeild í gleði
og gamansemi sem vissulega þreifst
líka í allsleysinu. Framúrskarandi
frásögn og drepfyndin á köflum.
Innsæi Mensalder Bjarna Harðar-
sonar er framúrskarandi frásögn og
drepfyndin á köflum.
Saga íslenskra
smælingja
Skáldsaga
Mensalder bbbbm
Eftir Bjarna Harðarson. Sæmundur gef-
ur út 2012. 255 bls. innb.
ÁRNI MATTHÍASSON
BÆKUR
Á
R
N
A
S
Y
N
IR
util if. is
MIKIÐ ÚRVAL
SPORTBAKPOKAR
FRÁ 4.990 kr.
MARGIR LITIR.