Morgunblaðið - 23.01.2014, Qupperneq 55

UMRÆÐAN 55
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. JANÚAR 2014
Fyrir um þremur
áratugum var tíðni
kransæðasjúkdóma á
Íslandi slík að helst
mátti líkja við faraldur.
Heilbrigðisyfirvöld,
hér á landi sem víðar,
sammæltust um að for-
varna væri þörf gegn
þessum vágesti sem
lagði alltof marga að velli á besta
aldri. Framingham-hóprannsóknin í
Bandaríkjunum og Hjartavernd-
arrannsóknin á Íslandi höfðu þá leitt í
ljós helstu áhættuþætti krans-
æðasjúkdóma, svo sem reykingar,
háþrýsting og hækkað kólesteról í
blóði. Eitt af mörgum mikilvægum
atriðum í forvörnum heilbrigðisyf-
irvalda á Íslandi voru því ráðlegg-
ingar um mataræði til að lækka kól-
esteról í blóði Íslendinga, sem var
mjög hátt, að meðaltali 6,5-7,0
mmol/l, samkvæmt mælingum
Hjartaverndar. Sú niðurstaða kom
ekki beinlínis á óvart þar sem rann-
sóknir þess tíma höfðu sýnt að neysla
á mettaðri fitu hækkaði kólesteról í
blóði og íslenskt mataræði einkennd-
ist einmitt af óvenjumikilli neyslu á
mettaðri fitu. Á þessum tíma var ný-
mjólkurneysla Íslendinga ein sú allra
mesta í Evrópu, en léttmjólk stóð Ís-
lendingum alls ekki til boða á þessum
tíma. Þessi staðreynd, ásamt al-
mennri notkun á hörðu smjörlíki við
matargerð, bakstur og matvælafram-
leiðslu, átti stóran þátt í að mettaða,
harða fitan var svo fyrirferðarmikil í
íslensku fæði, svo ekki sé minnst á
allt kexið og sætabrauðið sem sann-
arlega lagði einnig sitt af mörkum til
fituneyslunnar.
Ráðleggingar Manneldisráðs
Manneldisráð Íslands birti því ráð-
leggingar á þessum tíma þar sem
megináhersla var lögð á að minnka
mettaða fitu í fæðinu og auka hlut
grænmetis og ávaxta. Hvatt var til
þess að velja fituminni mjólkurvörur í
stað þeirra feitu og nota olíu í mat-
argerð í staðinn fyrir hart smjörlíki
eða smjör. Almenningur og mat-
vælaframleiðendur brugðust við og
mataræðið færðist í hollustuátt. Létt-
mjólk kom á markaðinn árið 1982 og í
kjölfarið birtist fjöldi annarra fitu-
minni mjólkurvara. Notkun á jurta-
olíum við matargerð varð almenn að
hætti Miðjarðarhafslanda þar sem
kransæðasjúkdómar voru fátíðari, en
notkun á hörðu smjörlíki og smjöri
minnkaði stórum. Jafnframt jókst
neysla á grænmeti og ávöxtum, og
þar átti lækkun og loks afnám tolla og
aðflutningsgjalda drjúgan þátt.
Harða transfitan í fæðu minnkaði
jafnframt þegar skaðsemi hennar
varð frekar ljós, ekki síst vegna minni
neyslu á hörðu smjörlíki, uns böndum
var loks komið á transfitu með nýleg-
um lögum af Alþingi. Þessar miklu
breytingar á fæðuvali og framleiðslu
urðu til þess að neysla Íslendinga á
mettaðri fitu hefur minnkað um
meira en fjórðung frá árinu 1990, úr
rúmum 20% í innan við 15%,og neysla
á transfitu hefur minnkað um meira
en helming, úr 2% í 0,8%.
Breytingar á kólesteról-gildi
Íslendinga
Rannsóknastöð Hjartaverndar hef-
ur mælt kólesteról í blóði Íslendinga
allt frá árinu 1967. Niðurstöðurnar
sýna samfellda lækkun síðustu þrjá
áratugi, sem rekja má fyrst og fremst
til áðurnefndra breytinga á mataræði
Íslendinga. Rannsóknastöð Hjarta-
verndar hefur birt niðurstöður rann-
sóknar sem náði yfir tímabilið 1981-
2006 og lesa má nánar um í netútgáfu
PLoS One nóvember 2010. Á þessu
tímabili fækkaði ótímabærum dauðs-
föllum af völdum kransæðasjúkdóma
meðal Íslendinga um 80% í aldurshópi
undir 75 ára. Þetta jafngildir um 300
færri dauðsföllum á ári ef allt hefði
haldist óbreytt frá árinu 1981. Rann-
sóknin leiddi í ljós að sterkasti þáttur-
inn í þessari fækkun kransæðatilfella
var sú lækkun sem orðið hafði á með-
algildi kólesteróls, um 15% hjá báðum
kynjum á tímabilinu, og skýrði nálægt
þriðjung fækkunarinnar. Kólester-
óllækkunin var áhrifameiri en læknis-
fræðilegar meðferðir, svo sem krans-
æðaaðgerðir og önnur meðferð á
sjúkrahúsunum, til samans.
Umskipti í fram-
leiðslu mjólkurafurða
Ástæða er til að vekja athygli á
þessum frábæra árangri nú þegar
fréttir berast af 20% aukningu á
smjörframleiðslu á þessu hausti jafn-
framt því sem lýst hefur verið yfir að
stefnt sé að auknu fitumagni íslenskr-
ar mjólkur á næsta ári. Þessi áhugi á
fituríkum matvörum tengist hugsan-
lega vinsælum megrunarkúr (lágkol-
vetna-háfitufæði), sem sumum nýtist
vel í tímabundinni megrun. Sannar-
lega er ástæða til að beita hvers kyns
ráðum til að stemma stigu við mikilli
ofþyngd sem nú ógnar heilsu fjölda
fólks. Þar getur lágkolvetnafæðið
meðal annars komið að gagni, ekki
síst fyrir þá sem eiga við mikla offitu
að stríða. Meðan fólk er að léttast er
lítil hætta á að kólesteról í blóði
hækki, og þá skiptir mestu máli að ná
þyngdinni niður. Öðru máli gegnir
þegar slíkt fæði er ráðlagt sem lífs-
stíll til langframa. Engar langtíma-
niðurstöður eru til varðandi heilbrigði
þessa lífsstíls, andstætt því sem við
höfum um árangur íslensks matar-
æðis síðustu áratugi.
Heilsusamlega leiðin til að minnka
kolvetni og fækka hitaeiningum er að
borða sem allra minnst af sætindum,
kökum, hvítu hveiti, kexi og sætum
drykkjum.
Nýjar norrænar ráðlegg-
ingar um mataræði
Seint á árinu 2013 voru kynntar til
sögunnar nýjar ráðleggingar um
næringu og mataræði á vegum Nor-
rænu ráðherranefndarinnar, unnar af
hópi sérfræðinga frá öllum löndum á
Norðurlöndum. Þar er lögð meg-
ináhersla á hollar matarvenjur og
fæðuval frekar en að einblína á ein-
stök næringarefni.
Í stuttu máli telst mesta hollustan
fólgin í mataræði þar sem áhersla er
lögð á mat úr jurtaríkinu, það er gróf-
ar heilkornavörur, grænmeti, ávexti,
baunir, ertur, hnetur, fræ og jurta-
olíur, ásamt fiski og mögrum mjólk-
urvörum. Mikið unnar kjötvörur,
sætindi, snakk og gosdrykkir tengj-
ast frekar verri heilsufarslíkum og lé-
legri næringu.
Þegar kemur að fitu og kolvetnum
er áherslan öðru fremur á gæði og
samsetningu frekar en magn hvors
um sig. Því er eindregið mælt með
grófum korntegundum á borð við
hafra, heilhveiti og rúg í stað þeirra
fínunnu. Eins er það samsetning fit-
unnar fremur en magn sem skiptir
máli. Þar skiptir mestu máli að velja
mjúka, ómettaða fitu frekar en harða
mettaða eða transfitu. Ráðleggingar
um hófsemi varðandi mettaða fitu eru
því alls óbreyttar frá fyrri ráðlegg-
ingum. Hins vegar skiptir fitumagnið
litlu máli svo framarlega sem fitan er
mjúk eða ómettuð og orkuneyslu
stillt í hóf. Rétt eins og fyrr, er því
lögð áhersla á að nota olíu og mjúka,
ómettaða fitu í stað þeirrar hörðu.
Ef farið er eftir ýktustu ráðlegg-
ingum lágkolvetnafæðisins er ávöxt-
um og rótargrænmeti nánast ýtt út. Í
því sambandi er mikilvægt að benda á
nýlegar rannsóknir, bæði frá Banda-
ríkjunum og Bretlandi, sem benda á
ágæti ávaxta til að hindra kransæða-
sjúkdóma.
Mataræði skiptir því verulegu máli
í baráttunni við kransæðasjúkdóma,
sem enn eru önnur algengasta dán-
arorsök á Íslandi. Nú þegar boðað
hefur verið afturhvarf til fyrra horfs í
framleiðslu feitra mjólkurafurða er
vert að staldra við og íhuga hvað ís-
lensk reynsla síðustu áratuga hefur
kennt okkur.
Mataræði og kransæðasjúkdómar á Íslandi
Eftir Gunnar
Sigurðsson og
Laufeyju
Steingrímsdóttur
»Heilsusamlega leiðin
til að minnka kol-
vetni og fækka hitaein-
ingum er að borða sem
allra minnst af sætind-
um, kökum, hvítu hveiti,
kexi og sætum
drykkjum.
Gunnar er læknir. Laufey er
prófessor í næringarfræði.
Gunnar Sigurðsson Laufey Steingrímsdóttir
GJÖRIÐ SVO VEL!Hafðu það hollt í hádeginu
HAFÐU SAMBAND
OG FÁÐU TILBOÐ!
HEITT & KALT | S: 533 3060 | heittogkalt@heittogkalt.is
HEITT OG KALT býður starfsfólki fyrirtækja hollan og næringaríkan mat
í hádegi.
Matseðill fyrir hverja viku er birtur á: www.heittogkalt.is
Sturla Birgisson er margverðlaunaður matreiðslumeistari og er í
dómnefnd fyrir Bocuse d’Or sem er ein virtasta matreiðslukeppni heims.