Skessuhorn - 19.11.2014, Page 20

20 MIÐVIKUDAGUR 19. NÓVEMBER 2014
Bjarni Guðmundsson forstöðumað-
ur og verkefnisstjóri á Landbúnað-
arsafni Íslands á Hvanneyri vinn-
ur nú að fjórðu bók sinni um efni
sem tengist sögu verkmenningar og
tækni í íslenskum landbúnaði. Und-
anfarin ár hefur Barni sent frá sér
glæsilega ritröð sem í eru bækurn-
ar „...og svo kom Ferguson,“ „Alltaf
er Farmall fremstur“ og „Frá hest-
um til hestafla.“ Fjórða bókin sem
Bjarni vinnur nú að ber vinnutitilinn
„Íslensk sláttusaga.“
Kemur væntanlega
út að ári
„Ef ég er heppinn þá kemur hún
vonandi út á næsta ári,“ segir Bjarni
þar sem við hittum hann í nýjum
húsakynnum Landbúnaðarsafns Ís-
lands í gamla fjósinu á Hvanneyri.
Þarna er Bjarni svo sannarlega á
heimavelli innan um gömul land-
búnaðartæki sem flest tengjast með
einum eða öðrum hætti því sem er
jú ein af undirstöðum búskapar á
norðurslóðum. Það er vinnan við að
safna forða fyrir veturinn. Um það
snýst sláttur og heyannir og það er
saga þessa sem Bjarni ritar nú. Hún
er jafngömul byggð í landinu eftir
að einn af fyrstu landmámsmönnun-
um, sjálfur Hrafna-Flóki Vilgerðar-
son, lærði þá bitru lexíu að á Íslandi
skyldu bændur og búalið nota sumr-
in til að afla heyforða fyrir veturinn í
stað þess að leika sér.
Þegar Landbúnaðarsafn Íslands var
opnað í Halldórsfjósi á Hvanneyri
2. október síðasliðinn komu hjón-
in Páll Jensson og Ríta Freyja Bach
í Grenigerði við Borgarnes færandi
hendi. Þau afhentu safninu grip sem
við fyrsta augnatillit kann að sýnast
hversdagslegur. Hann er það þó alls
ekki. Þarna var kominn svokallað-
ur sleggjuskalli sem sjálfsagt hefur
verið eigendum sínum verðmætur
kostagripur. Sleggjuskallinn er efa-
lítið forn því hann er orðinn mjög
hnoðaður eftir að hafa reiddur til
höggs óteljandi sinnum á æviskeiði
sínu. Hann er þögull vitnisburð-
ur um vinnu erfiðsfólks fyrr á tím-
um í áratugana og jafnvel aldanna
rás. Verkfærið er óreglulegt að lög-
un. Það hefur örugglega ekki ver-
ið fjöldaframleitt heldur búið til af
járnsmið úr hráefni sem skortur var
á fyrr á öldum og því afar dýrmætt.
Sleggjuskallinn fannst fyrir hartnær
45 árum síðan og gæti hæglega ver-
ið ævaforn.
Gróf skalla fram
og notaði
„Ég fann hann í gömlum ösku-
haugi í Trönu, sem er einn af Ferju-
bakkabæjunum við Hvítá. Þetta
hefur verið um 1970. Sleggjuskall-
inn kom í ljós þegar ég sléttaði úr
þessum haugi. Ég sá strax að þetta
væri ágætis verkfæri þó skaftið vant-
aði. Skallinn var þó greinilega mikið
notaður því hann hafði hnoðast. Það
var sett skefti á hann. Ég tók hann
svo til handargagns, notaði sleggj-
una svo mjög mikið í girðinga-
vinnu og ýmislegt þess háttar mörg
næstu árin því þyngd hennar hæfði
mér vel,“ segir Ríta Freyja Bach við
Skessuhorn.
Þegar þetta var bjuggu Páll og
Ríta í Trönu. Hún segist ekkert
vita um uppruna sleggjuhaussins
utan það hvar hann fannst í haugn-
um. Hún leggur þó fram tilgátu um
fornt hlutverk sleggjuskallans. „Það
var smiðja á bænum Hvítárhól,
handan Hvítár þar sem við bjuggum
í Trönu við Ferjubakka. Þarna voru
laxanet lögð í Hvítá. Þetta voru svo-
kölluð króknet sem voru mjög gró-
friðin net, eins konar leiðarar sem
voru lagði út í ána til að beina lax-
inum í sjálf laxanetin. Járnstengur
voru reknar með sleggjum ofan í ár-
farveginn og króknetin fest á þær.
Þessi sleggja gæti hafa verið notuð
til þeirra verka,“ segir Ríta.
Gæti hafa nýst við
járnvinnslu og smíðar
Bjarni Guðmundsson verkefnisstjóri
á Landbúnaðarsafninu sýnir okk-
ur sleggjuskallann. Honum hefur
verið komið fyrir á safninu þar sem
sýnd eru gömul verkfæri til jársmíða
á sveitabæjum fyrrum. „Sleggjan
hefur greinilega verið mikið not-
uð. Formið á skallanum er þann-
ig að hef ég velt því fyrir mér hvort
hún hafi að einhverju leyti verið
nýtt sem reksleggja við járnvinnslu
eða járnsmíðar. Við höfum þó engar
hugmyndir um það hvernig sleggj-
an gæti tengst slíku þarna handan
Hvítár. Allt um hugsanlegt hlutverk
þessa verkfæris eru getgátur. Þó má
alveg velta þessu fyrir sér.“
Þó að sleggjuskallinn sé greini-
lega gamall þá er erfitt að ráða beint
í aldur hans. „Ég þekki hreinlega
ekki til þess hvort aðferðir finnist til
aldursgreiningar á járni. Ég efast þó
stórlega um að þetta verkfæri hafi
verið unnið úr járni sem var búið til
hér á landi heldur sé það innflutt.
Slíkur innflutningur hófst að ráði
á 16. öld. Fram að þeim tíma urðu
menn nánast einvörðungu að reiða
sig á hérlenda járnvinnslu, til dæmis
með rauðablæstri. Sleggjan gæti vel
verið frá þeim tíma. Það var mik-
ið verk og dýrt að vinna járn með
rauðablástursaðferð. Í henni fólst að
menn söfnuðu mýrrarauða sem var
þurrkaður. Svo var farið með hann
á viðarkolaeld, brætt og hamrað úr
slaggið eða hratið. Svona sleggja
gæti einmitt hafa verið notuð við
slík störf.“
Verðmætt djásn til forna
Áður fyrr á öldum ríkti járnskortur
á Íslandi. „Járn var mjög dýrmætt.
Öllu sem fannst var safnað.Til dæm-
is stunduðu menn það að bræða upp
nagla úr skipum til þess að búa til
öngla. Það hefur mikið af verð-
mætu járni farið í þennan sleggju-
skalla. Þetta var smíðahráefni sem
menn hafa haldið utan um eins og
sjáaldur auga síns því járnskorturinn
var svo mikill. Það er því augljóst að
svona verkfæri hefur verið dýrmæt-
ur kostagripur fyrr á öldum. Skall-
inn gæti svo hafa fallið í verði, far-
ið forgörðum og lent í öskuhaugn-
um þegar járn varð algengara með
auknum innflutningi,“ segir Bjarni.
Kannski var þessu gamla verkfæri
fleygt fyrir misgáning því það var jú
að fullu nothæft. Enda sá Ríta nota-
gildi skallans eins og fyrr var greint,
fékk hann skeftan og beitti síðan
við dagleg störf. Nú hvílist hann á
Landbúnaðarsafninu, þögull um ævi
sína en samt merkur vitnisburður
um mikla vinnu í höndum forfeðr-
anna. mþh
Forn sleggjuskalli vitnar
þögull um erfiði fyrri tíma
Ríta Freyja Bach fann sleggjuskallann
í gömlum öskuhaug um 1970, notaði
um áratugaskeið en færði hann svo
Landbúnaðarsafni Íslands á Hvann-
eyri.
Sleggjuskallinn góði sem kenna má við Trönu er lúinn eftir mikla notkun. Munni
hans er orðinn kúptur og járnið hefur elst upp til brúnanna. Óregluleg lögun hans
bendir til að hann hafi ekki verið fjöldaframleiddur. Hann gæti hæglega verið
mjög forn, kannski allt frá tímum fyrstu landnámsmanna Borgarfjarðar, þeirra
feðga Egils og Skallgríms á Borg!
Bjarni vinnur að nýrri bók um sögu sláttar á Íslandi
Smiðjan gegndi
lykihlutverki í slætti
Í dag er sláttur og heyskapur orð-
ið að tæknivæddu undri þar sem
mannshöndin kemur vart nálægt
nema þá sitjandi uppi á fokdýr-
um og flóknum vélum. Þetta hefur
ekki alltaf verið svo. Ekki eru nema
örfáir áratugir síðan orfið og ljárinn
gegndu lykihlutverki við heyannir.
Þannig var það um aldir. Í heim-
sókn á Landbúnaðarsafnið fáum við
Bjarna til að gefa okkur örlitla inn-
sýn í þá sögu þar sem við stöldrum
við eftirlíkingu á safninu af gamalli
smiðju.
„Hér fyrrum var eldsmiðja á hverj-
um bæ. Þess vegna reynum við hér á
safninu að sýna hvernig menn stund-
uðu smiðjustörf á sveitabæjum. Búin
urðu að vera sjálfum sér næg um öll
minni háttar járnsmíðastörf,“ segir
Bjarni. Meginástæða þessa var sú að
smiðjurnar voru nauðsynlegur þátt-
ur í slættinum. Bjarni útskýrir það
nánar. „Ljáirnir úr járni voru not-
aðir til grassláttar, lengi vel heima-
smíðaðir og jafnvel úr járni sem hér-
lendis var unnið, t.d. mýrarrauða.
Á sláttutíma á sumrin þurfti að hita
smiðju heima á bæ daglega til þess
að heitdengja ljái svo viðhalda mætti
biti þeirra. Þetta var gert með því að
hita ljáina og berja síðan á þá með
sérstökum hamri, klöppu, til að egg-
in yrði næfurþunn og hárbeitt. Að
dengja var gert einu sinni á dag um
sláttutímann.“
Ristu galdrastafi í ljáina
til að þeir bitu betur
Það að hver bær þurfti að hafa
smiðjuaðstöðu þar sem eldur var
kyntur á hverjum degi um heyskap-
artímann kostaði að menn urðu að
eiga birgðir af viðarkolum. „Tal-
ið er að hverjum sláttumanni hafi
þurft að fylgja ein tunna af viðar-
kolum fyrir sumarið, bara til að geta
dengt ljáina hans eða smíðað þegar
þess þurfti. Það er kannski ekki að
undra þó gengið hafi á skóga lands-
ins því þörfin fyrir viðarkol var mik-
il. Í þetta fóru skiljanlega ósköp af
viði úr þeim,“ segir Bjarni.
Það var þó ekki nóg að eiga viðar-
kol og smiðju. Ef vel átti að fara
þurfti einnig að tryggja að kunnáttu-
menn væru fyrir hendi til að sjá um
dengingu ljáanna. „Það að dengja
rétt og þar með halda biti í ljáun-
um var vandaverk sem krafðist sér-
þekkingar. Það varð að vera til stað-
ar kunnátta einhvers sem gat unn-
ið járn og smíðað úr járni. Í Búalög-
um voru ákvæði um það hvað borg-
að skuli fyrir dengingu. Þetta var svo
mikilvæg vinna að hún var tekin sér-
staklega inn í kaupgjaldskerfi þeirra
tíma alveg eins og sérfræðikunnátta
á okkar tímum. Það var mikils virði
að vera með beitta ljái og því mátti
borga mönnum sérstaklega fyrir
það. Sumir bættu jafnvel um betur
og ristu galdrastafi inn í ljáina til að
fá fram enn meira bit.“
Íslendingar smíðuðu
ljáklöppu
Það dró úr stórum hluta af þessu
amstri þegar hafinn var innflutn-
ingur á ensku ljáunum svoköll-
uðu, ljáblöðunum, um 1870. „Þessa
ljái þurfti ekki að hita fyrir dengn-
ingu. Deigari ljáblöðin var hægt að
dengja köld, svokallaðri kalddeng-
inu. Þá tóku íslenskir hugvitsmenn
upp á því að hanna og smíða sérstak-
ar vélar til þessa. Eitt dæmi um það
er þessi hér,“ segir Bjarni og gengur
að rauðri og svartri vél sem greini-
lega er fótstigin.
„Þetta er dengingarvél eða ljá-
klappa. Menn sátu klofvega á henni
og dengdu ljáina kalda með sérstök-
um hamri sem var fótstiginn. Vél-
in átti að tryggja það að hver sem
væri gæti dengt ljáina. Það þurfti
ekki lengur sérfræðinga í járnsmíði
til þeirra verka. Ég veit ekki ann-
að en þessi vél sé byggð á alíslensku
hugviti. Það var Guttormur Jóns-
son frá Hjarðarholti í Dölum sem
hannaði hana og smíðaði um alda-
mótin 1900. Hann var ömmubróð-
ir Guttorms Jónssonar safnvarðar
og myndlistarmanns á Akranesi sem
lést nú í haust,“ segir Bjarni Guð-
mundsson að lokum.
Af þessu stutta spjalli er ljóst að
sláttusaga Íslands geymir mikinn
fróðleik um gamla verkmenningu
sem að einhverju leyti hefur fallið
í gleymskunnar dá meðal almenn-
ings. Bókin með vinnutitlinum „Ís-
lensk sláttusaga“ eftir Bjarna Guð-
mundsson verður eflaust áhugavert
rit.
mþh
Hver sveitabær hafði eigin smiðju. Hér má sjá úrval þeirra verkfæra sem notuð
voru við smíðastörf úr járni og sýnd eru á Landbúnaðarsafni Íslands. Það er komið
úr smiðju Kolbeins Guðmundssonar á Stóra-Ási í Hálsasveit.
Bjarni Guðmundsson situr hér klofvega á ljáklöppunni sem Guttormur Jónsson
frá Hjarðarholti í Dölum hannaði og er til sýnis á Landbúnaðarsafninu. Hún hefur
verið á Hvanneyri um meira en einnar aldar skeið.
Ljáklappa, ljár og steðji. Þessi verkfæri ásamt heitum afli voru meðal lykilþátta
við slátt fyrr á öldum.