Læknablaðið - 15.05.2006, Blaðsíða 57

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐ 187
Málfar í fyrirlestrum (frh.)
í síðasta pistli var drepið á málfar í fyrirlestrum.
Eftirfarandi tilvitnun sýnir að oft má betur gera:
„Varðandi rekommendasjónir fyrir meðferð, þá
höfum við adapterað það besta sem við höfum
fundið, en það er erfitt þegar empirísk meðferð hefur
ekki dugað.” Slettur af þessu tagi ættu ekki að sjást
í vel gerðum fyrirlestrum á virðulegum stofnunum.
Hins vegar er áheyrendum stundum komið á óvart
með skemmtilegum nýyrðum í góðum fyrirlestr-
um. Þannig talaði Viðar Eðvarðsson, barnalæknir,
nýlega um næturvætu hjá börnum í stað undirmigu
sem íðorðasafn lækna birtir sem þýðingu á enuresis
nocturna. Haraldur Briem, sóttvarnalækir, kom
með hið ágæta heiti slímbrá, til að tákna inucocilia,
bifhár slímhimnu. Ólafur Kjartansson, röntgen-
læknir, rifjaði upp nafnorðið stigull fyrir gradient
og notaði lýsingarorðið segulskær um það sem lýsir
upp á myndum við seguisneiðmyndatöku.
Incontinentia
í tengslum við ofanritað var flett upp á enska heitinu
incontinence. íðorðasafn lækna birtir þýðingu og
lýsingu sem undirritaður hefur aldrei verið sáttur við:
lausheldni. Ósjálfráð tœming til baks og kviðar. Geta
lesendur lagt til eitthvað betra?
Eitt orð eða tvö
í vaxandi mæli verður þess vart að ungir fyrirlesarar
hafa ekki tilfinningu fyrir því hvernig fara skal með
ýmis samsett íslensk heiti. Undirritaður hefur því
miður ekki gætt að því að safna dæmum jafnóðum,
en oft verið ósáttur við það hvernig góð og gild
íslensk orð og heiti eru klofin í tvennt. Þetta virðist
fyrst og fremst hrá eftiröpun úr ensku. Nýleg dæmi
eru „viðmiðunar hópur” í stað viðmiðunarhópur og
„tölfrœði aðferð” í stað tölfræðiaðferð. Erfitt er að
bregðast við þessu öðru vísi en að benda fyrirlesur-
um kurteislega á þau orð sem ranglega eru klofin á
glærum þeirra.
Einangur
Frá Þýðingarmiðstöð utanríkisráðuneytisins barst
fyrirspurn um hvernig best færi á að þýða samsetn-
inguna human isolate. Með fylgdu þær upplýsingar
að þar á bæ væri íslenska nafnorðið einangur notað
sem þýðing á enska heitinu isolate. Undirrituðum
var ekki kunnugt um að orðið einangur væri til í
íslensku og af einhverjum ástæðum setti að honum
hroll við að sjá það, enda getur nafnorðið angur
táknað hryggð eða sorg. Við athugun kom þó í ljós
að orðið hefur verið í notkun frá fyrri hluta nítjándu
aldar og að elsta heimildin um það í ritmálssafni
Orðabókar Háskólans er frá sextándu öld.
í íslenskri orðabók Eddu er greint frá því að nafn-
orðið einangur sé bæði til í karlkyni (einangurinn)
og hvorugkyni (einangrið). í Orðabók Háskólans
eru fleiri dæmi um hið fyrra og virðist ekki um
að ræða neinn afgerandi merkingarmun. Islenska
orðabókin gefur þessar lýsingar: 1 þrengsli, þröng-
ur staður, aðhald. 2 einvera 3 klípa, þraut, hœtta. 4
stofn lífvera þar sem um langan aldur hefur tíðkast
skyldraœxlun, einkum vegna einangrunar. I Iðorða-
safni lækna er einungis að finna sagnorðið isolatc,
að einangra.
Leit á netinu gefur til kynna að enska nafnorðið iso-
late sé notað í örverufræði um stofn af örverum sem
einangraður hefur verið úr sýni úr dýri eða manni.
Human isolate vísar því til örverustofns sem fundisl
hefur í manni eða mönnum. Undirritaður lagði til að
slíkt yrði nefnt einangur frá mönnum eða einangur
úr mönnum.
Sérgreinaheiti
Friðbjörn Sigurðsson, krabbameinslæknir, hringdi
og bað um nýtt íslenskt heiti á sérgreinina gyneco-
logical oncology. íðorðasafn lækna birtir enska
heitið oncology og íslensku þýðinguna æxlafræði.
Vissulega er það rétt þýðing. Orðhlutarnir eru
komnir úr grísku þar sem onco- merkir œxli og
logia merki frœði eða frœðigrein. Hins vegar er
tilvísunin oftast þrengri, þannig að krabbamcins-
fræði er það sem við er átt. Heitið gynecology þýðir
íðorðasafnið sem kvensjúkdómafræði, án frekari
skilgreiningar. Til samræmis lagði undirritaður til að
gynecological oncology fengi heitið kvenæxlalækn-
ingar. Kvenkrabbameinslækningar er sennilega of
langt til að vera nægilega lipurt heiti og kvenkrabba-
lækningar gefur ekki rétta hugblæinn.
Friðbjörn nefndi um leið sérgreinina maternal-
fetal medicine. Hann lýsti því að viðfangsefnin
væru heilsufarsleg vandamál þungaðra kvenna og
fóstursjúkdómar. Undirritaður lagði þá til, án mik-
illar umhugsunar, heitið þungunarsjúkdóma- og
fósturlækningar. Ef til vill er þó nóg að tala um þung-
unar- og fósturlækningar á sama hátt og talað er um
kvenlækningar í stað kvensjúkdómalækninga.
í fljótu bragði er ekkert því til fyrirstöðu að heiti
stakra fræðigreina læknisfræðinnar innihaldi orð-
hlutann sjúkdóma-, svo sem augnsjúkdómafræði,
húðsjúkdómafræði og nýrnasjúkdómafræði þó að
heiti tilsvarandi sérgreina geri það ekki, svo sem
augnlækningar, húðlækningar og nýrnalækningar.
Cerclage
Að lokum er lýst eftir góðu íslensku heiti á cerclage,
bandi sem hnýtt er umhverfis legháls til að koma í
veg fyrir fósturlát við leghálsbilun.
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali. is
Jóhann Heiðar er læknir
á Landspítala Hringbraut.
Læknablaðið 2006/92 413