Læknablaðið - 15.12.2006, Qupperneq 50

UMRÆÐA & FRÉTTIR / SAGNFRÆÐI
Síra Jón Steingrímsson -
líf hans og lækningar I
Örn Bjarnason
Fyrri grein um Sr.
Jón Steingrímsson,
sú síðari verður
birt í janúarblaðinu
2007.
Höfundur var ritstjóri
Læknablaðsins 1976-1993.
Hann er að mestu hættur
lækningum og vinnur nú að
undirbúningi að útgáfu á
norrænum
lækningahandritum frá
miðöldum og skýringum á
þeim.
Hér verður fjallað um þætti í ævi síra Jóns sem
þekktur er undir viðurheitinu eldklerkurinn. I
tveimur greinum verður rætt um líf hans, líkn-
arstörf og lækningar og reynt að gera grein fyrir
því hvaða kunnáttu hann kann að hafa aflað sér í
læknisfræði.
Jón Steingrímsson var í Hólaskóla 1744-1750
og síðan bústjóri í Skagafirði til ársins 1755.
Hann gekk að eiga fyrri konu sína, Þórunni
Hannesdóttur, árið 1753 og áttu þau saman fimm
dætur. Þórunn dó árið 1784. Jón bjó að Hellum í
Mýrdal 1755 til 1760 og var formaður á áraskipi
fimm vertíðir. Hann var vígður árið 1760 og varð
prestur í Sólheimaþingum og bjó á Felli í 17 ár. Síra
Jóni var veittur Prestbakki á Síðu 1778 og sama ár
varð hann prófastur í Austur-Skaftafellssýslu. Árið
1787 kvæntist síra Jón seinni konu sinni, Margréti
Sigurðardóttur. Jón Steingrímsson var starfandi
prestur allt til æviloka árið 1791.
Um líf Jóns Steingrímssonar og störf hans má
fræðast af sjálfsævisögu hans sem Jón Þorkelsson
þjóðskjalavörður gaf út á árunum 1913 til 1916 og
af útgáfu frá árinu 1944 sem Guðbrandur sonur
Jóns Þorkelssonar ritstýrði og Skaftfellingafélagið
gaf út (1). Sjálfsævisagan hefst á þessum orðum:
Eg Jón Steingrímsson, fyrir guös sérlega gæzku og miskunn pró-
fastur yfir Skaftafellssýslu og prestur til Kirkjubæjarklausturs
safnaða, er borinn og barnfæddur í þennan heim á Pverá í
Blönduhlíð í Hegranessýslu, eftir vors frelsara hingaðburð
1728, af guðhræddum og frómum foreldrum. (1)
Jón Steingrímsson tekinn í Hólaskóla
Föður sinn missti Jón á tíunda aldursári og voru
efnin þannig að ekki var von til þess að drengurinn
kæmist til mennta.Tilviljun réð því hins vegar að af
því varð því Jón hitti
Ludvig Harboe, þá er hann var af kóngi Kristjáni 6. sendur
til að vísitera hér landið; las eg þá á Flugumýri með öðrum
börnum fyrir honum. Með honum var túlkur og notarius Jón
Þorkelsson, sem áður hafði verið skólameistari í Skálholti, og
síðar, við annan afgang, testamenteraði allt sitt góss fátækum
börnum í Gullbringusýslu að læra að lesa og skrifa.” [Thorkillii-
sjóðurinn] „Af hræðslu og óvana gátu börn varla leyst úr fyrir
honum, en guð gaf það, að mér tókst ei svo illa upp, svo eg var
sérdeilis nóteraður upp hjá honum. (1)
I framhaldi af þessu leitaði föðurbróðir hans,
Jón Jónsson á Þverá, eftir því við Jón Þorkelsson
að Jón Steingrímsson yrði tekinn í Hólaskóla.
Fékk Jón bóndi þau svör að biskup Harboe segði
að „hann og móðir mín skuli koma með mig
heim til stólsins á páskum, og skuli meðfylgja
prestsattest um náttúrufar mitt, framferði, lærdóm
og aldur.” Komu þau þrjú „á 4. í páskum 1744 - á
fund við herra biskupinn, Harboe.” Var pilturinn
prófaður í meira en eyktartíma [eða þrjár stundir]
„og varð það að leikslokum, að þeir ályktuðu mig
hæfan að takast í skólann.”
Stólhaldarinn (oeconomus) var þá Skúli
Magnússon, síðar landfógeti og hann afsegir að
pilturinn inntakist án meðgjafar. Jón Þorkelsson
bregst þá við og segir, að það skuli eigi í vegi
standa. Skúli skuli hafa meðgjöf hans frá þessum
degi til næstkomandi Jónsmessu - „þá stóð skól-
inn svo lengi, - og taldi honum þar strax út pen-
ingana, hvar við herra biskup Harboe og nokkru
bætti, og þar með var eg tiltekinn tíma í skólann
inntekinn.” (1)
Ludvig Harboe (1709-1783) var sendur hingað
út sem „generalvisitator” árið 1741 af eftirlits-
stofnun ríkiskirkjunnar og kom hér á ýmsum
umbótum. Hann varð síðan biskup í Þrándheimi
og sfðar Sjálandsbiskup.
Kynnin af Bjarna Pálssyni
Lögboðnar námsgreinar á þessum tíma á Hólum
og í Skálholti voru samkvæmt skólaskipun frá
árinu 1743, latína, gríska (og skyldi Nýja testa-
mentið lesið á grísku), guðfræði, ágrip af höfuð-
atriðum heimspeki, hebreska (í undirstöðuatrið-
um), íslenzka (að rita og beita hreint móðurmál-
inu), reikningur, söngur, saga bæði almenns eðlis,
íslenzk og saga Norðurlanda. Ekki var krafizt
kunnáttu í nýmálunum, en Jón hóf á skólaárunum
sjálfsnám í þýzku eins og síðar verður greint frá. Sú
kunnátta olli síðar straumhvörfum í lífi hans þegar
hann fór að lesa læknisfræði á því máli.
Á þessum tíma skyldu þeir skólasveinar er ölm-
usu nytu vera 24 í Skálholtskóla og 16 í Hólaskóla.
Skúli Magnússon gerði það samkvæmt reglunum
að skilyrði fyrir því að Jón fengi áframhaldandi
ölmusu, „að svo megi einhver gefa sig fram og
stilla fyrir mig kaution, ef að mér kunni mistakast
886 Læknablaðið 2006/92