Læknablaðið - 15.07.2008, Qupperneq 30

■ FRÆÐIGREINAR
Y F I R L I T
áhættuþáttur er methionine/ methionine (M/M) í
tákna 129 príon-gensins (5).
Príon (proteinacous mfectious particles) er
heitið sem Prusiner gaf smitefninu þegar hann
setti fram þá kenningu að smitefnið væri einvörð-
ungu gert úr prótíni og hefði ekkert erfðaefni (6).
Nokkru síðar var sýnt fram á gen sem skráir fyrir
eðlilegu príon-prótíni PrPc, (c=cellular). Þetta er
himnutengt prótín sem er tjáð í flestum vefjum en
sýnu mest í miðtaugakerfi (7). Enda þótt PrPc sé
mjög vel varðveitt milli tegunda, til dæmis er 90%
samsvörun með manni og mús og 97% með kind
og manni, er þekking á starfi þess brota- og mót-
sagnakennd. Mýs með óvirku PrPcgeni (knock-
out mice) sem fylgst var með í tvö ár þroskuðust
eðlilega (8). En hins vegar hefur ýmist verið lýst
eituráhrifum PrPc í umfrymi taugafrumu eða
verndandi (9,10). Rannsóknir á tvíblendingskerfi
gersveppa (yeast two-hybrid) hafa leitt í ljós að
PrPc binst prótíni (neurotrophin receptor interacting
MAGE homlog) í umfrymi, og að samtjáning þeirra
í taugafrumum geti valdið lækkaðri himnuspennu
í hvatberum sem getur verið forboði stýrðs frumu-
dauða (apoptosis) eða raskað flutningi taugaboða
með G/lB/l-taugafrumum (11). Smitefnið PrP^
myndast við víxlverkun við PrPc og virkar bæði
sem mót fyrir PrPc og örvar tjáningu þess. Við
þessi samskipti breytist þrívíddarform PrPc, í stað
cc-spírala myndast þ-flákar (fi-pleated sheets), sem
gerir smitefnið mjög þolið, m.a. gegn venjulegum
sótthreinsunaraðferðum. Amínosýruröðin er hins
vegar hin sama og í PrPc og því greinir líkaminn
smitefnið ekki sem framandi og ónæmiskerfið
bregst ekki við því með mótefnamyndun (12,13).
Tilvist PrPc er skilyrði fyrir því að smit eigi sér
stað. Mýs, sem PrP geni hefur verið eytt (knock-
out mice), voru ónæmar fyrir sýkingu með riðu
(14).
Þrátt fyrir að mikil þekking hafi unnist síðan
príon-kenningin var sett fram, sem hefur stutt þá
kenningu (12,13,15), var það ekki fyrr en nýlega að
ætla má að hún hafi verið sönnuð, þegar tókst að
sýna fram á að smitefni myndað in vitro væri smit-
andi in vivo með tilraunasýkingu í músum (16) og
hömstrum (17).
íslendingar hafa búið við riðu í sauðfé í um
það bil 130 ár. Hún kom fyrst upp í Skagafirði
og breiddist fljótt út um Mið-Norðurland og var
bundin við það svæði í 75 ár, en tók þá að breiðast
út til annarra landsvæða (18, 19) og náði til 2/3
hluta landsins þegar hún náði hámarki um miðjan
níunda áratuginn (20).
Hvatinn að þessari rannsókn á CJD hérlendis
sem hófst 1980 voru greinar um háa tíðni CJD í
líbýskum Gyðingum í ísrael sem var um þrítugfalt
hærri en í fólki af öðrum kynþáttum í landinu (21).
I kjölfar þess var sett fram sú tilgáta að hugsanlega
mætti rekja þessa háu tíðni til neyslu augna úr
sauðfé, sem telst til lostætis hjá Líbýumönnum.
Það að augu eru sérstaklega tilgreind má rekja til
þess að um svipað leyti var skýrt frá því að CJD
hafi sennilega borist með ígræðslu hornhimnu
(22). Líklegra virtist þó að smitið hafi orðið vegna
neyslu þeirra á léttsteiktum heila og mænu en það
þykir einnig mikið lostæti ekki einungis hjá líb-
ýskum Gyðingum heldur einnig Aröbum af ýmsu
þjóðemi í Norður-Afríku (23).
Efniviður og aðferðir
Fyrri hluti rannsóknar á tíðni CJD, sem hófst
1980, var afturskyggn og náði yfir tímabilið 1960
til 1980. Farið var yfir sjúkraskýrslur taugalækn-
ingadeildar Landspítala og leituð upp tilfelli sem
höfðu ýmist verið greind sem CJD eða þar sem
rökstuddur grunur var um að sjúklingur hefði
látist af CJD. Jafnframt voru fengnir vefjabitar úr
safni rannsóknarstofu Háskólans við Barónsstíg.
Alls fundust 5-10 paraffín-kubbar úr heila úr
hverju tilfelli. Nýjar sneiðar voru skornar og lit-
aðar með haematoxylin eosin (HE) , anti-GFAP
(glial fibriallary acidic protein) fyrir stjarnfrumum
og með mótefni gegn PrPSc. Síðari hluti rannsókn-
arinnar, það er frá 1980 til 2000, var framskyggn.
Við krufningu voru áður en þeir voru hertir í
formalíni, teknir bitar og snöggfrystir í fljótandi
köfnunarefni sem gerði kleift að beita öðrum rann-
sóknaraðferðum en vefjameinafræðilegum. Sýni
fyrir smásjárskoðun voru tekin úr: frontal, parietal,
temporal og occipital cortex, basal ganglia, thalamus
með substantia nigra, mesencephalon, hippocampus,
cerebellum og medulla oblongata.
Við klíníska greiningu á CJD var stuðst við
eftirfarandi skilmerki sem notuð voru af sam-
starfshópi Evrópusambandsins (NEUROCJD) sem
fékkst við skimun og rannsókn á CJD í Evrópu
undir forystu Roberts G. Will í Edinborg og við
tókum þátt í.
Meinvefjafræði
Skornar voru 5pm þykkar sneiðar og þær lit-
aðar með HE litun til að meta einkennandi vefja-
skemmdir, en jafnframt ónæmislitaðar til að sýna
fram á smitefnið PrP50 og viðbrögð stjarnfrumna.
Sams konar athugun var gerð á vefjasneiðum úr
riðu til samanburðar.
Við ónæmislitun notuðum við peroxidase-an-
tiperoxidase (PAP) aðferð með diaminobenzidine
(DAB) sem hvarfefni. Við litun fyrir PrP^ beittum
við formeðhöndlun samkvæmt (25), og 3F4 ein-
stofna músamótefni gegn PrPSc(Covance, Leeds,
542 LÆKNAblaðið 2007/93