Læknablaðið - 15.06.2009, Blaðsíða 30

FRÆÐIGREINAR
Y F I R L I T
Mynd 3. Mynd sem sýnir
hvemig súrefnismettun
i slagœðablóði
jjallgöngumanna á
Everestjfjalli lækkar með
aukinni hæð. Niðurstöður
byggja á gögnum frá Dr.
Nick Mason. Myndin er
fengin úr heimild (45) og
birt með leyfi höfunda og
útgefanda.
koma fram. Ef manni væri komið fyrir á tindi
Everestfjalls án hæðaraðlögunar má gera ráð
fyrir að hann dæi á nokkrum mínútum úr
súrefnisskortiJ-'M.engstaf var talið lífeðlisfræðilega
ómögulegt að ná tindi Everest án þess að
anda að sér viðbótarsúrefni. í maí 1978 tókst
fjallgöngumönnunum Reinhold Messner og Peter
Habeler hið ómögulega en að baki lá margra
vikna hæðaraðlögun.1 Kveikja hæðaraðlögunar er
súrefnisskortur sem örvar við-tæki í æðum sem
nema lágan súrefnisþrýsting.1'4 Öndunartíðni eykst
og við það loftunin (gas exchange) í lungnablöðrum
sem vegur upp á móti súrefnisskorti í vefjum.
Um leið lækkar hlutþrýstingur koltvísýrings í
blóði sem veldur öndunarblóðlýtingi (respiratory
alkalosis). Smám saman bregðast nýrun við með
því að auka útskilnað á bíkarbónati úr blóði og á
nokkrum dögum verður sýrustig blóðs næstum
eðlilegt. Jafnframt aukast þvaglát og vökvaskortur
getur gert vart við sig.1-3'4
Algengustu einkenni hæðaraðlögunar
Oföndun/tnæði við áreynslu:
Dofi í fingrum og í kringum munn eru algengar
kvartanir á fyrstu klukkustundum og dögum eftir
að komið er í mikla hæð og má rekja til oföndunar.6
Einnig er algengt að finna fyrir óeðlilegri mæði við
áreynslu, sérstaklega þegar lítil aðlögun hefur átt
sér stað.
en þá skiptast á öndunarhlé og tímabil með hraðri
öndun þannig að öndunin er óregluleg.7
Breytingar á starfsemi hjarta og lungna:
Rannsóknir sem gerðar voru á Gnifetti-tindi
Monte Rosa (4559 m) hafa sýnt að öndunarrýmd
(vital capacity) minnkar í mikilli hæð, aðallega
vegna minnkaðs styrks í öndunarvöðvum.8
Einnig minnkar viðnám í loftvegum vegna
lægri loftþrýstings og skerðing verður á súr-
efnisupptöku í lungum vegna lækkaðs hlut-
þrýstings í háræðum lungnablaðra. Loks styttist
flutningstími súrefnis í háræðum vegna aukins
útstreymisbrots (cardiac output) hjarta. Við
súrefnisskort herpast lungnaslagæðar saman og
getur þetta ástand valdið lungnaháþrýstingi.
Þetta ásamt aukinni hjartsláttartíðni og auknu
útstreymishlutfalli frá hjarta vegur upp á móti
lækkuðum súrefnisþrýstingi í vefjum.1'3'4-6'9
Breytingar á starfsemi annarra líffæra:
Hæðaraðlögun á sér stað í nánast öllum líffærum
á fyrstu vikum eftir að komið er í mikla hæð.
I blóði verður fjölgun á rauðum blóðkornum
vegna aukinnar myndunar erythropoetíns og nær
fjölgunin hámarki eftir 2-3 vikur.1-4 Þessi fjölgun
á rauðum blóðkornum ásamt vökvaskorti eykur
seigju blóðs sem aftur getur skert háræðablóðflæði
út í fingur og tær og aukið hættu á kali. Segul-
ómrannsóknir af heila hafa sýnt óafturkræfar
breytingar eftir fjallgöngur í mikilli hæð auk þess
sem taugasálfræðileg próf geta verið afbrigðileg.10
Algengast er að sjáist rýrnun á heilaberki og
stækkun á Wirchow-Robin bilum.10 Breytingar í
augnbotnum eru algengar í mikilli hæð (>6000 m)
og sjást hjá allt að 80% þeirra sem fara upp í svo
mikla hæð. Þessar breytingar eru þó afturkræfar
og valda sjaldan viðvarandi sjónskerðingu.1'5
Breytingar í vefjum:
Við súrefnisskort í vefjum verður aukning á
„hypoxia-inducible factor-la" sem hvetur aukna
nýmyndun æða. Þannig eykst blóðflæði og
meira súrefni berst til vefja. í hvatberum eykst
súrefnisháð öndun og loftskipti í vefjum aukast.11
Truflanir á nætursvefni og bilkvætn öndun:
Algengt vandamál á háfjöllum er að menn
hrökkva upp á nóttunni og því fylgir oft köfn-
unartilfinning sem léttir við djúpa innöndun.4'6
Þetta getur tengst bilkvæmri öndun (e. periodic
breathing, áður kallað Cheynes Stokes öndun) en
einnig öðrum einkennum sem fylgja hæðarveiki
eins og höfuðverk og auknum þvaglátum að
næturlagi. Bilkvæm öndun stafar af súrefnisskorti
Skilgreining á hæðarveiki
Hæðarveiki (high-altitude sickness) er samheiti
yfir sjúkdóma sem greinast í fólki í mikilli hæð
og má rekja með beinum hætti til súrefnisskorts.
Algengast er að einkenni geri vart við sig þegar
komið er yfir 3000 m en næmir einstaklingar geta
fundið fyrir einkennum allt niður í 2000 m.1'4
Hæðarveiki birtist aðallega með þrennum hætti*4;
bráð háfjallaveiki (acute mountain sickness),
442 LÆKNAblaðið 2009/95