Læknablaðið - 15.03.2011, Blaðsíða 3

Heilsufar og
lækningar á 19. öld
Nýlega kom út undirstöðuritið íslenzkir pjóðhættir
eftir sr. Jónas á Hrafnagili (1856-1918), ljósprentuð
eftir fyrstu útgáfu hennar frá árinu 1934.
Jónas var mikilvirkur rithöfundur, þýðandi og
kennari, og brautryðjandi í þjóðháttasöfnun.
Faðir hann fékkst við læknisstörf og margir
afkomendur Jónasar eru læknar. Höfundurinn
dregur upp einstaka aldarfarslýsingu á sambúð
lands og þjóðar; um daglegt líf, sveitastörf,
veðurfar, húsakost og fleira. Hér eru nokkur brot
úr kaflanum um heilsufar og lækningar sem er
mögnuð lesning og mikil fomeskja.
Ef einhver veiktist snögglega, var ekki annað hendi
nær en annað af tvennu: taka sjúklingi blóð eða láta
hann svitna duglega. Víðast var ti! blóðtökumaður í
hverri sókn og stundum fleiri en einn, og voru þeir
ævinlega til með bíldinn, hvenær sem kallað var,
og það þó að blóðtakan ætti alls ekki við eða væri
jafnvel banatilræði við sjúklinginn. - Alls mátti taka
blóð á 53 stöðum, og átti sinn blóðtökustaðurinn
við hvern kvilla. Flestir voru þó blóðtökustaðirnir
á höfðinu, olnbogabótinni og innan á skóleistinum.
- Ef blóðið gaus mjög ákaft úr beninni, trúði fólk
því, að feykilegur vindur væri í blóðinu, og væri
Bfldur. Teikning Tryggvi Magnússon
JÓNAS JÓNASSON
TRÁ URAFNAGILI
ÍSLENZKIR
ÞJÓÐHÆTTIR
m
lífsnauðsynlegt heilsunnar vegna að hleypa honum
út.
Við mæði er ágætt að eta tóulungu. - Gula var
læknuð með mörgu móti. Algengasta ráðið hefir
verið að éta marflær, soðnar í mjólk, en annars var
tíðara að minnsta kosti sunnanlands allt fram undir
þetta og er ef til vill enn, að éta þær lifandi, tvær eða
þrjár í grautarspæni einu sinni á dag; áttu þær þá
að skríða úr maganum út í lifrina og eta það spillta
burt. - Við galdri skal maður ganga undir eins út
að morgni og kasta af sér vatni og sjúga ögn af því
upp í nasir sér; þá grandar manni enginn galdur
þann daginn. - Ef allt þrýtur, dugir það í lengstu
lög að færa mann konunnar eða barnsföðurinn úr
skyrtunni og færa konuna í hana. Þá fæðist bamið
fyrirstöðulaust.
Jónas þýddi gamanleikinn Ævintýri á gönguför
eftir Hostrup sem sýndur var í Reykjavík 1882.
Ur hans penna lifir enn söngtextinn úr leikritinu:
Og ég vil fá mér kærustu sem allra -, allra fyrst,/
en ekki verður gott að finna hana.
LISTAMAÐUR MÁNAÐARINS
Á sýningu sinni í Listasafni ASÍ á síðasta ári,
Fyrirmyndir, sýndi listakonan Ólöf Nordal (f. 1961)
nokkrar Ijósmyndir, þar á meðal þessa sem sjá má á
forsíðu Læknablaðsins. Munu glöggir lesendur ef til vill
kannast við fyrirmyndina. í frásögn um tilurð verksins
rifjar Ólöf upp þá tröllatrú sem barnshugurinn hefur á
framtíðinni. Sem barn sá hún fyrir sér að
í framtíðinni myndu læknavísindin geta
beintengst heila látins fólks rétt eins
og harðan disk. Á sínum tíma var talað
um að heili Einars Benediktssonar hefði
verið varðveittur til rannsókna þar sem
um stórmenni hefði verið að ræða. í þá
tíð voru uppi kenningar um að gáfnafar
og göfgi fælist í líkamlegum burðum. Hin
unga Ólöf sá fyrir sér að einhvern tíma
hlyti tæknin að geta opnað aðgang að
hinu varðveitta líffæri og þannig myndi skáldskapur og
fleyg orð geta streymt fram á ný úr hugmyndabrunni
listamannsins, sem lagður var til hvílu í þjóðargrafreit
á Þingvöllum. Þegar listakonan fór að grafast fyrir um
söguna fannst þó hvorki tangur né tetur af heilanum og
enginn kannast við að hann hafi verið varðveittur, þrátt
fyrir heimildir og sögur þar um. Ólöfu var aftur á móti
sýndur heili ónefnds einstaklings sem varðveittur hefur
verið til kennslu í Læknagarði. Mynd sú sem er á forsíðu
Læknablaðsins að þessu sinni er af téðu líffærasýni og
ber heitið Líffærasafn - Heili, 2010. Verkið er í hópi
með öðrum sem Ólöf hefur unnið á undanförnum árum
og kallar upp á ensku „lceland Specimen Collection”.
Undir því samheiti hefur hún gert
fjölbreytt Ijósmyndaverk sem sýna
eins yfirskriftin gefur til kynna
séríslensk sýnidæmi. Þetta eru eins
konar táknmyndir sem byggja á
kunnuglegum sögum en opna þær
fyrir nýrri túlkun i samtímanum.
Þannig er myndin af heila í formalíni
tilvísun í gamla munnmælasögu
sem ekki hefur fengist sönnuð en
Ólöf leikur sér að því að vekja hana
aftur til lífsins. Af öðrum sýnidæmum Ólafar má nefna
Ijósmyndir af uppstoppuðum dýrum sem stillt er upp úti
í náttúrunni eins og þau væru þar lifandi komin. Þannig
vísar Ólöf í það líf sem þarf sífellt að blása í þjóðlegan
arf til að forða menningunni frá stöðnun.
Markús Þór Andrésson
Læknablaðið
THE ICELANDIC MEDICAL jOURNAL
www. laeknabladid. is
Hlíðasmára 8,
201 Kópavogi
564 4104-564 4106
Útgefandi
Læknafélag íslands
Læknafélag Reykjavíkur
Ritstjórn
Engilbert Sigurðsson,
ritstjóri og ábyrgðarmaður
Anna Gunnarsdóttir
Bryndís Benediktsdóttir
Gunnar Guðmundsson
Gylfi Óskarsson
Inga S. Þráinsdóttir
Tómas Guðbjartsson
Þórdís Jóna Hrafnkelsdóttir
Tölfræðilegur ráðgjafi
Thor Aspelund
Ritstjórnarfulltrúi
Védís Skarphéðinsdóttir
vedis@lis.is
Blaðamaður og Ijósmyndari
Hávar Sigurjónsson
havar@lis.is
Auglýsingastjóri og ritari
Soffía Dröfn Halldórsdóttir
soffia@lis.is
Umbrot
Sævar Guðbjörnsson
saevar@lis.is
Upplag
1700
Áskrift
9.500,- m. vsk.
Lausasala
950,- m. vsk.
Prentun, bókband
og pökkun
Oddi,
umhverfisvottuð
prentsmiðja
Höfðabakka 3-7
110 Reykjavík
© Læknablaðið
Læknablaðið áskilur sér rétt til að birta
og geyma efni blaðsins á rafrænu formi,
svo sem á netinu.
Blað þetta má eigi afrita með neinum
hætti, hvorki að hluta né í heild án leyfis.
Fræðigreinar Læknablaðsins eru
skráðar (höfundar, greinarheiti og
útdrættir) í eftirtalda gagnagrunna:
Medline (National Library of Medicine),
Science Citation Index (SciSearch),
Journal Citation Reports/Science
Edition og Scopus.
The scientific contents of the lcelandic
Medical Journal are indexed and
abstracted in Medline (National Library
of Medicine), Science Citation Index
(SciSearch), Journal Citation Reports/
Science Edition and Scopus.
ISSN: 0023-7213
LÆKNAblaðið 2011/97 135