Læknablaðið - 15.03.2011, Blaðsíða 40

FRÆÐIGREINAR
SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
Eftir að Stefán Thorarensen stofnaði heild-
verslun sína árið 1944 fór þar fram framleiðsla
á stungulyfjum, einkum B- og C-vítamínum, en
einnig á öðrum lyfjum. Heildverslunin hafði til
umráða tvö sérbúin herbergi í Laugavegsapóteki
til framleiðslunnar. Heildverslunin hætti að
framleiða stungulyf árið 1972.57 í Lyfjabúðinni
Iðunni var sömuleiðis sérbúið herbergi til
stungulyfjaframleiðslu58 og að öllum líkindum
einnig í Ingólfsapóteki.55 Sömu sögu er líklega
einnig að segja um næstu fjögur apótek sem
stofnuð voru í Reykjavík á árabilinu 1948-1956.
Utan Reykjavíkur er höfundum einungis kunnugt
um framleiðslu stungulyfja í Hafnarfjarðarapóteki
og Stjörnuapóteki á Akureyri.
Lyfjaverslun ríkisins (var upphaflega í Nýborg
við Skúlagötu) hafði árið 1950 látið innrétta
sérbúin herbergi í íbúðarhúsi til framleiðslu á
stungulyfjum. Framleiðsla þessi var smá í sniðum.
Arið 1954 fluttist framleiðsla fyrirtækisins í rúm
og veglegri húsakynni í Borgartúni 6 (mynd 11).
Var þar útbúin fyrsta eiginlega smitgátardeild
(„steríl deild") á íslandi til framleiðslu á
innrennslislyfjum, en einnig stungulyfjum og
fleiri tegundum lyfja. Deildin var undir stjórn
sérmenntaðs lyfjafræðings, Jóns O. Edwald
(f. 1925). Forstjóri Lyfjaverslunarinnar var þá
Kristinn Stefánsson (1903-1967), læknir og dósent
(síðar prófessor) í lyfjafræði við læknadeild
Háskóla fslands.59'61
Framleiðsla Lyfjaverslunar ríkisins miðaðist við
þarfir spítala, héraðslækna og héraðsdýralækna.59
Framleiðsla Lyfjaverslunarinnar á stungulyfjum
(og öðrum lyfjum) var stór í sniðum á íslenskan
mælikvarða og hélst lengi. Þegar smitgátardeildin
hafði verið endurnýjuð eftir bruna árið 1981
fórust tveimur starfsmönnum deildarinnar svo
orð: „Lyfjaverslun ríkisins hefur leitast við að búa
til þau stungulyf sem beðið hefur verið um svo
framarlega sem það hefur verið framkvæmanlegt
við þær aðstæður sem fyrir hendi hafa verið."62
Lyfjaverslun ríkisins var síðar einkavædd og
framleiðsludeild fyrirtækisins innlimuð í annað
fyrirtæki.
Pharmaco hf., Innkaupasamband apótekara,
var stofnað í febrúar 1956 af sex apótekurum og
einum viðskiptamenntuðum manni. Pharmaco
hf. varð umsvifamikið lyfjaheildsölufyrirtæki
sem flutti inn og seldi mikið af lyfjum, lyfjaefnum
og sjúkragögnum. Fyrirtækið hóf árið 1960
framleiðslu á töflum og stungulyfjum í smáum
stíl, sem síðar fór vaxandi. Af stungulyfjum bar
mest á vítamínstungulyfjum (B- og C-vítamínum),
en einnig var talsvert framleitt af petidín- og
prókaínstungulyfjum, auk annars. Á árunum
kringum 1970 og fyrr leitaði Pharmaco hf.
eftir samstarfi við Lyfjaverslun ríkisins eða
sameiningu, en úr því varð ekki.55'63
Fyrir gildistöku lyfsölulaga árið 1963 og
lengur var öll framleiðsla lyfja hér á landi
með viðurkenndum samheitum og samkvæmt
almennt gildandi lögbókum - en þær voru nær
allar danskar - og tóku til gildandi lyfjaskráa,
lyfjaforskriftabóka og annarra lyfjabóka. Með
lyfsölulögum (og síðari lagabreytingum) fengu
sérlyf (proprietnn/ medicines) lagagildi og opn-aðist
þá möguleiki til þess að lyfjaframleiðendur gætu
fengið lyfjasamsetningar skráðar í Sérlyfjaskrá
með sérstöku heiti (sérlyfjaheiti) og í þeirra
séreign. Pharmaco hf. reið á vaðið með skráningu
innlendra sérlyfja í lok áttunda áratugarins.64
Forstjóri fyrirtækisins var Steinar Berg Björnsson
(f. 1942), sem átti síðar fyrir höndum langt starf á
vegum Sameinuðu þjóðanna.
Fyrirtækið Delta hf. var stofnað 1982 út
frá Pharmaco hf. og færðist framleiðsluhluti
Pharmaco hf. til Delta hf. Delta hf. byggði
fullkomna lyfjaverksmiðju í Hafnarfirði árið
1998 og varð stórt fyrirtæki á íslenska vísu og
með starfsemi í fjórum löndum. Árið 1998 rann
lyfjaframleiðslan (þar á meðal stungulyf) sem eftir
var í Lyfjaverslun ríkisins (Lyfjaverslun Islands
hf.) inn í Delta hf.60'65
Delta og Pharmaco sameinuðust aftur árið 2002
með nafni Pharmaco. Er talið að í því fyrirtæki
hafi framleiðslu stungulyfja á íslandi endanlega
lokið árið 2003 - og lýkur þar með þessari sögu.
Að lokum má nefna að árið 2004 varð hið nýja
Pharmaco að Actavis sem nú er risastórt fyrirtæki
en lýtur stjórn erlends manns og í raun einnig
erlends banka.64- 66,67
Lokaorð
Alexander Wood fann hvorki upp lyfjadælu
né holnál. Uppruni þessara hluta virðist vera í
nokkurri óvissu. Hlutur Fergusons skurðlæknis
sem upphafleg dæla og nál Woods voru kennd
við, hlýtur þó að vera mikill. Vægi Woods fólst
öðru fremur í því að hann lagaði bæði lyfjadælu
og nál að klínískri notkun og innleiddi með því
auðvelda aðferð til þess að koma lyfjum undir
húð, í vöðva eða í æð.
Þróun stungulyfja og aðferða við notkun þeirra
var í takt við aukna vitneskju á öðrum sviðum,
ekki síst lífeðlisfræði og örverufræði og þar með
talið sæfing og sótthreinsun. Ef horft er um öxl
má samt undrast hve seint læknar virðast almennt
hafa tekið upp fullnægjandi sótthreinsun á dælum
og nálum áður en einnota lyfjadælur og holnálar
komu á markað upp úr miðri 20. öld. Ritgerð
Níelsar Dungal frá 194051 er til vitnis um þetta.
172 LÆKNAblaöið 2011/97