Læknablaðið - 15.03.2011, Blaðsíða 46

Hefðbundið íslenskt uppeldi
„Það er mjög athyglisvert að skoða hvernig reglur samfélagsins breytast varðandi það
hvað teljast ásættanlegar refsingar í uppeldisskyni og hvað telst ofbeldi gegn börnum,"
segir dr. Jónína Einarsdóttir prófessor í mannfræði. Á ráðstefnu um rannsóknir í líf- og
heilbrigðisvísindum kynnti hún niðurstöður rannsókna sem hún og Geir Gunnlaugsson
barnalæknir og núverandi landlæknir hafa unnið að nokkur síðastliðin ár á reynslu
íslendinga á mismunandi aldri af ofbeldi og refsingum sem þeir urðu fyrir sem börn af hálfu
foreldra sinna. Kynferðislegt ofbeldi var undanskilið.
„Húsaginn, sem gefinn er út árið 1746 og stóð
í rauninni óbreyttur fram til 1932 þegar barna-
verndarlögin voru sett, segir að foreldrum beri
að refsa bömum sínum líkamlega, „með hendi
eða með vendi" ef þau sýn i óhlýðni. Með
barnalögunum frá 2003 var talið að búið væri
að banna líkamlegar refsingar á börnum en eftir
dóm í Hæstarétti varð ljóst að svo var ekki. Með
lagabreytingu vorið 2009 var tekinn af allur vafi og
nú er bannað að refsa börnum líkamlega."
Reynsla íslendinga af refsingum
Jónína og Geir byrjuðu verkefnið á því að
rannsaka ritaðar heimildir um heimilisofbeldi
og afrakstur þeirrar vinnu birtist í bókinni
Heimilisofbeldi á íslandi: höggva, hýða, hirta, hæða,
hóta, hafna, hrista, hræða. „í framhaldi af bókinni
langaði okkur að gera rannsókn á hugmyndum
og reynslu nokkurra kynslóða íslendinga af
refsingum og heimilisofbeldi. Rannsóknin byggði
á viðtölum við 22 einstaklinga fædda á tímabilinu
1920-1985, 11 karlmenn og 11 konur. Við völdum
þá með tilliti til aldurs og kyns en vorum ekki að
leita sérstaklega að fólki með reynslu af ofbeldi.
Langflestir töldu að þeir hefðu fengið ósköp
hefðbundið íslenskt uppeldi. Meginniðurstaða
okkar er sú að líkamlegar refsingar í uppeldisskyni
þykja eðlilegar fram undir 1970 en eftir 1975 fara
hugmyndir fólks greinilega að breytast. Athygli
vekur að fólk af öllum kynslóðum sagði frá því að
það hefði aldrei verið beitt líkamlegum refsingum
jafnvel þó það hefði þótt sjálfsagt þegar þau voru
að alast upp. Þá töluðu þeir elstu sem fæddir eru
á millistríðsárunum mest um vinnuhörkuna og
matarskortinn sem tíðkaðist á uppvaxtarárum
þeirra. Tveir sögðu til dæmis frá því að þeir
Hávar hefðu byrjað í reglulegri vinnu við átta ára aldur.
Sigurjónsson Jónína segir að kynslóðin sem var að alast upp á
5. og 6. áratug síðustu aldar hafi gjarnan talað um
vanrækslu. „Þetta voru frumbýlingsár svo margra
í Reykjavík. Mörg börn voru sett út fyrir dyr á
morgnana, kölluð inn í hádeginu, svo sett út aftur
fram að kvöldmatartímanum. Enginn fylgdist
með þeim en aftur á móti ef þau komu of seint inn
á kvöldin þá voru þau flengd."
Jónína segir að viðmælendum megi skipta í
þrjá hópa. „I fyrsta hópnum voru þeir sem refsað
var reglulega með líkamlegu ofbeldi, þeim þóttu
refsingamar eðlilegar, þeir hafi átt þær skilið
og telja sig ekki hafa borið mein af þeim. Annar
hópur hafði reynslu af einstökum viðburði þar
sem beitt var líkamlegri refsingu sem var þeim
mjög minnisstæð. Þessum hópi finnst það sama
og fyrsta hópnum, það er að refsingin hafi verið
verðskulduð og þeim ekki orðið meint af henni
síðar á lífsleiðinni. Lýsingar í þessum hópi eru
gjaman þannig að foreldramir sáu eftir að hafa
beitt refsingunni og viðkomandi vissi af því.
Þessi hópur lýsir sterkari eigin viðbrögðum við
refsingunni en fyrsti hópurinn. Þriðji hópurinn
hefur aftur á móti enga reynslu af líkamlegum
refsingum og okkur þótti athyglisvert að það
voru nær eingöngu konur í þeim hópi. Samt
eru viðmælendur almennt sammála um að
lítill munur hafi verið á refsingum stúlkna og
drengja. Einnig töldu þeir að þeim sem mest
var refsað hafi verið ódælir og þeir sem vom
elstir í systkinahópi. Oftast voru það mæðurnar
sem útdeildu refsingunum en börnum var
gjarnan hótað með föðurnum. Þetta kollvarpar
staðalmyndinni af hinum refsandi föður en
skýringin er einfaldlega sú að mæður voru miklu
meira með börnin en feðurnir. Allir viðmælendur
okkar voru sér vel meðvitaðir um að líkamlegar
refsingar eru bannaðar í dag en fannst þó í lagi að
þeim hafi verið beitt á sínum tíma.
Allir viðmælendur okkar utan einn vom mjög
178 LÆKNAblaðiö 2011/97