Læknablaðið - 15.03.2011, Blaðsíða 37

FRÆÐIGREINAR
SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
Brot úr sögu stungulyfja
Með sérstöku tilliti til íslenskra aðstæðna
Jóhannes F.
Skaftason1
cand. pharm., áður lektor og
lyfsali
skafta@internet.is
Jakob Kristinsson2
cand. pharm., prófessor
jakobk@hi.is
Þorkell
Jóhannesson2
dr. med., áður prófessor
dr. thorkeii@simnet. is
Seinni hluti:
Stungulyf á íslandi
- fyrri hlutinn birtist í
febrúartölublaðinu:
Skaftason JF, Kristinsson J,
Jóhannesson Þ. Brot úr sögu
stungulyfja. Með sérstöku
tilliti til íslenskra aðstæðna.
Læknablaðið 2011; 97:
101-7.
Heimildalistinn er tölusettur
miðað við báða hluta
greinarinnar og sama gildir
um myndefni.
Notkun stungulyfja
Fyrsta heimild á prenti um að morfínstungulyf
hafi verið notað við skurðaðgerðir hér á landi
virðist vera frá tímabilinu 1890-1895. Guðmundur
Guðmundsson (1853-1946), læknir, skar upp
sjúkling með kviðslit og klemmdan þarm og
gaf morfín í formi stungulyfs og „snafs" á
undan aðgerðinni.41 Þessi unga heimild og það
að Sjúkrahús Reykjavíkur virðist ekki hafa átt
lyfjadælur árið 1878 bendir eindregið til þess
að lyfjadælur hafi að minnsta kosti ekki verið
almenn eign lækna fyrr en kom fram undir
lok 19. aldar. Um aldamótin 1900 virðist samt
„sprauta og morfín" vera orðið meðal þarfaþinga
í læknatöskum.13 Ef til vill skýrist þessi „fátækt"
af ummælum Vilmundar Jónssonar: „Allt fram
á níunda tug aldarinnar, er ígerðarvarnir tóku
loks að nema hér land, voru skurðaðgerðir
íslenskra lækna með stökustu og strjálustu
undantekningum einungis aðgerðir, sem nú
myndu flokkast undir chirurgia minor í allra
fábreyttasta formi."41 Það þarfnast hins vegar fyllri
skýringar, að svo virðist sem enginn á íslandi
hafi á þessum árum þjáðst af „neuralgia", líkt
og í nálægum löndum og áður ræðir, og þurft
morfín í formi stungulyfs við verkjum. Eða voru
íslendingar bara látnir þola verki lyfjalaust?
Guðmundur Magnússon (1863-1924), síðar
prófessor, kom til starfa hér á landi árið 1894
og við það urðu tímamót í skurðlækningum á
íslandi.32-33 Svo virðist samt sem Guðmundur hafi
fyrstu árin einkum fengist við tiltölulega einfaldar
sullaveikisaðgerðir þar sem verkjadeyfingar var
ef til vill ekki þörf. Fjölbreyttari skurðaðgerðir
(kviðslit, botnlangabólga, magaskurðir og fleira)
virðast fyrst hafa komið til að marki um
aldamótin og eftir það. Vitað er að Guðmundur
notaði morfín til innstungu við magaskurðaðgerð
árið 190641 og kókaín og kókaín-adrenalín
við skurðaðgerðir árin 1903, 1905 og 1906.42
Skýrslur kennsluspítala Læknaskólans 1866-1911
(fyrst Sjúkrahús Reykjavíkur og frá 1902 St.
Jósepsspítali (Landakotsspítali)) veita ótrúlega
litlar upplýsingar um lyfjagjafir.42 Er engu
líkara en skýrslurnar séu skrifaðar út frá
skurðlæknissjónarmiði einu saman, þar eð einu
lyfin sem eitthvað virðast koma við sögu
eru svæfingarlyf eða staðdeyfingarlyf. Þetta
Mynd 8. Matthías Einarsson (1879-1948) starfaði á
Landakotsspítala í meira en 40 ár frá 1905 að telja. Hann var
brautryðjandi i notkun prókaíns (og yngri staðdeyfingarlyfja)
til staðdeyfingar í stað kókaíns við skurðaðgerðir. Hann
var meðalfyrstu íslenskra lækna til þess að vinna með
mænudeyfingu og innleiða svæfingu með gjöfí æð.
(Myndin er úr safni Læknablaðsins.)
sama gildir og um síðari skýrslur ríkisspítala
(Landspítali, Kleppsspítali, Vífilsstaðaspítali), að
minnsta kosti langt fram eftir fjórða áratug
20. aldar. Ef til vill hefur ráðandi mönnum í
læknastétt í þá daga þótt flest lyf sem gefin voru
svo ómerkileg að ekki tæki því að nefna þau!
Frá hendi Matthíasar Einarssonar eru þó nokkru
fyllri upplýsingar í ritgerðarformi í ársskýrslum
Landakotsspítala árin 1934 og 1946.
Matthías kom til starfa á spítalanum árið 1905
(fyrst aðstoðarlæknir Guðmundar Magnússonar;
varð yfirlæknir 1934 og til æviloka 1948 (mynd 8)).
Af skrifum Matthíasar má ráða að hann hafi tekið
að nota prókaínstungulyf við skurðaðgerðir
(og síðar einnig yngri staðdeyfingarlyf) með
adrenalíni a.m. Matthías segir árið 1934, að síðustu
15-20 árin hafi notagildi staðdeyfingarlyfja við
skurðaðgerðir mjög farið vaxandi. Sama ár hóf
hann ennfremur að nota mænudeyfingu við
LÆKNAblaðið 2011/97 169