Læknablaðið - 15.05.2013, Blaðsíða 11

RANNSÓKN
Reynsla fullorðinna íslendinga af
líkamlegum refsingum og ofbeldi í æsku
Geir Gunnlaugsson1 læknir, Jónína Einarsdóttir2 mannfræðingur
ÁGRIP
Inngangur: Líkamlegar refsingar barna og ofbeldi geta haft neikvæð áhrif
á heilsu og vellíðan þeirra, Markmið rannsóknarinnar var að skoða reynslu
fullorðinna íslendinga af líkamlegu ofbeldi í æsku, meta umfang hennar,
réttlætingu þolenda og áhrif á mat á uppeldi.
Efniviður og aðferðir: Af slembiúrtaki 1500 fullorðinna íslendinga úr
þjóðskrá, 18 ára og eldri, tóku 977 (65%) þátt. Þeir voru spurðir í símtali
um mat á uppeldi sínu, og reynslu af 5 tilteknum formum líkamlegra refs-
inga og umfang þeirra, auk opinnar spurningar um önnur form.
Niðurstöður: Af 968 svarendum mátu 810 (84%) að uppeldi þeirra hafi
verið gott. Alls 465 þátttakendur (48%) sögðu frá bernskureynslu af að
minnsta kosti einu formi líkamlegra refsinga og voru flengingar algeng-
astar (29%). Svarendur sem voru þrjátíu ára og eldri voru 1,9 sinnum
líklegri til að hafa slíka reynslu borið saman við þá sem voru yngri (95% Cl
1,4-2,6) og karlar voru 1,6 sinnum líklegri en konur (95% Cl 1,2-2,0) til að
segja frá slíkri reynslu. Þeim sem var refsað oft töldu marktækt oftar að
refsingin hafi aldrei verið réttlætanleg (OR=6,5; 95% Cl 1,8-22,9) og voru
líklegri til að telja uppeldi sitt hafi verið slæmt eða ásættanlegt (OR=10,2;
95% Cl 4,7-21,9) borið saman við þá sem höfðu enga slíka reynslu.
Ályktun: Líkamlegum refsingum var marktækt minna beitt í æsku
svarenda sem voru fæddir um og eftir 1980 en þeirra sem fæddust fyrr.
Vaxandi umræða og skilningur á réttindum barna og breyttar hugmyndir
um uppeldi þeirra hefur stutt við slíka þróun.
’Embætti landlæknis
og Háskólanum í
Reykjavík, 2félags- og
mannvísindadeild Háskóla
íslands.
Fyrirspurnir:
Geir Gunnlaugsson
geirQlandlaeknir. is
Greinin barst
3. nóvember 2012,
samþykkt til birtingar
27. mars 2013.
Engin hagsmunatengsl
gefin upp.
Inngangur
ísland er eitt af 33 ríkjum heims sem hafa bannað lík-
amlegar refsingar.1 Það bann endurspeglar breytingar
hér á landi á viðhorfum til refsinga barna frá því að
„Tilskipan um húsagann á íslandi" var sett árið 1746.2
Með henni var íslenskum foreldrum gert skylt að refsa
börnum sínum „með hendi og vendi eftir ásigkomulagi
yfirsjónarinnar." Húsagatilskipanin markaði tímamót í
lagasetningu um uppeldi barna á íslandi.
I Svíþjóð hafa viðhorf til líkamlegra refsinga breyst
mikið á hálfri öld, en algengi þeirra hefur minnkað
verulega síðan þær voru bannaðar með lögum árið
1979 3,4 gngU aQ sl'ður er ofbeldi gegn börnum þar enn
vandamál.5 Spurningakannanir sem lagðar voru fyrir
ungt fólk þar í landi sýna að árið 1995 höfðu 30% verið
flengdir en um 13% á tímabilinu 2000-2006. Niður-
stöður rannsókna sem byggja á frásögnum foreldra eru
þær að nánast öllum sænskum börnum hafi verið refsað
líkamlega árið 1960, um helmingi þeirra árið 1980 og
14% árið 2000.6 í Bandaríkjunum er alvarlegt líkamlegt
ofbeldi gegn börnum á undanhaldi.7 Kannanir frá 1975,
1985, 1995 og 2002 sýna þó að flengingar barna á leik-
skólaaldri eru þar víða viðtekin venja og algengt er að
börn séu barin með ýmiss konar áhöldum.3-8
Ofbeldi gegn börnum og illri meðferð á þeim hefur
verið skipt í fjóra meginflokka: líkamlegt ofbeldi, and-
legt (eða tilfinningalegt) ofbeldi, kynferðislegt ofbeldi
og vanrækslu.9-11 Á allra síðustu árum er farið að skil-
greina reynslu barna sem lenda í eldlínu átaka foreldra
sem fimmtu tegund ofbeldis gagnvart þeim.11 Rann-
sóknir hafa sýnt að reynsla af ofbeldi í æsku hefur nei-
kvæð áhrif á heilsu og vellíðan einstaklinga til skemmri
og lengri tíma.61I1J Mörk ofbeldis og refsinga barna geta
þó verið óljós og einnig hvað telst vera ásættanleg harka
við beitingu líkamlegra refsinga.15'16
I 19. grein Barnasáttmálans er aðildarríkjum uppá-
lagt að vernda börn gegn hvers konar ofbeldi, meðal
annars með því að efla löggjöf og stjórnsýslu.17 í
samræmi við þá skyldu kveður V. kafli Barnalaga nr.
76/2003, 28. gr. á um að forsjá barns feli í sér „skyldu
foreldra til að vernda barn sitt gegn andlegu og líkam-
legu ofbeldi og annarri vanvirðandi háttsemi." í kjölfar
umdeilds dóms Hæstaréttar íslands frá 22. janúar 2009
(nr. 506/2008)18 sem sýknaði sambýlismann móður af
ákæru um að hafa beitt tvo syni hennar kynferðislegu
og líkamlegu ofbeldi, samþykkti Alþingi 16. apríl árið
2009 breytingar á Barnaverndarlögum nr. 80/2002. Þar
með var tekinn af allur vafi um að óheimilt er að beita
börn slíku ofbeldi.
Á síðustu árum hefur kynferðislegt ofbeldi gegn
börnum hér á landi fengið vaxandi athygli en minna
fjallað um aðrar tegundir ofbeldis.19 Þegar ofbeldi gegn
börnum varð viðfangsefni rannsókna í byrjun sjöunda
áratugar síðustu aldar, var athygli beint að misþyrm-
ingu á börnum (battered baby syndrome).20 Talið var að
slíkt ofbeldi væri fátítt hér á landi, enda fá skráð til-
felli.21 í rannsókn frá 1994 töldu 7% fjölskyldna líkam-
legar refsingar ásættanlega uppeldisaðferð.22 Rannsókn
meðal 14-15 ára unglinga á íslandi leiddi í ljós að um
7% þeirra höfðu orðið vitni að líkamlegu ofbeldi full-
orðinna á heimili sínu og um 6% þeirra höfðu sjálf orðið
fyrir slíku ofbeldi.23 í dag er hugtakið heimilisofbeldi
vel þekkt meðal grunnskólabarna, en um 70% 10 ára
barna og um 94% 14 ára unglinga þekkja til þess.24
Þessar niðurstöður endurspeglast í nýlegri samantekt
LÆKNAblaðið 2013/99 235