Læknablaðið - 15.05.2013, Blaðsíða 30

UMFJÖLLUN O G GREINAR
Sjúklingum með
persónuleikaröskun fer fjölgandi
■ ■ ■ Hávar Sigurjónsson
„Borderline-persónuleikaröskun var
lengi vel notað sem hálfgerð ruslakista
fyrir sjúklinga sem þóttu erfiðir og ill-
greinanlegir," segir Halldóra Ólafsdóttir
geðlæknir sem skipulagði ásamt fleirum
málþing á Læknadögum í janúar um
Borderline-persónuleikaröskun.
„Á fjórða áratug síðustu aldar var banda-
rískur geðlæknir og sálgreinir, Adolph
Stein að nafni, sem taldi að þessi röskun
væri forstigseinkenni geðklofa, og þaðan
kemur heitið Borderline," segir Halldóra.
„Stein veitti því athygli að sumt fólk
sem kom í sálgreiningu og virtist nokkuð
eðlilegt þegar það lagðist á bekkinn, varð
hálfsturlað eða alsturlað og hann taldi
þetta byrjunareinkenni eða vægt form af
geðklofa. Það liðu þó ekki mörg ár þar til
geðlæknar áttuðu sig á því að þetta var
ekki geðklofi heldur annað fyrirbæri, en
lengi var þetta notað sem hálfgerð rusla-
kista fyrir sjúklinga sem þóttu erfiðir og
var næstum því skammaryrði. Fyrir aldar-
fjórðungi birtist grein í bresku læknablaði
undir fyrirsögninni: Sjiíklingarnir sem
geðlæknarnir þola ekki! Greinin var reyndar
skrifuð til varnar sjúkdómnum en þessi
neikvæðni hefur viljað loða við hugtakið
sem í Bandaríkjunum er kallað Borderline
Personality Disorder en í alþjóðlegum
geðlæknisfræðum er það kallað Unstable
Personality Disorder og er á íslensku nefnt
persónuleikaröskun með óstöðugum geð-
brigðum."
Talsvert rannsakað á seinni árum
Formlegar rannsóknir á persónuröskun
hófust seint á sjöunda áratugnum í Banda-
ríkjunum og þar var sjúkdómshugtakið
staðfest árið 1980 og 12 árum síðar al-
þjóðlega að sögn Halldóru. „Þannig hefur
þetta þróast og flokkast með öðrum
persónuleikaröskunum sem eru taldar alls
10 og er Borderline aðeins ein þeirra. Það
er misjafnt hversu vel rannsakaðar þessar
persónuleikaraskanir eru en Borderline
hefur verið talsvert mikið rannsakað á
seinni árum og einkennin eru talin 9 og
254 LÆKNAblaðið 2013/99
ef einstaklingurinn hefur 5 þeirra fellur
hann undir greininguna."
Halldóra segir að greining á persónu-
leikaröskun sé oft mjög flókin og tímafrek.
„Undirliggjandi orsakir geta verið marg-
víslegar og flóknar þó einkennin séu
greinileg. Þetta er því sumpart eins konar
regnhlífarhugtak og gagnið af greining-
unni er fyrst og fremst praktískt varðandi
meðferð. Það hefur komið í ljós að sjúk-
lingar í þessu ástandi sækja mjög í geð-
þjónustuna og þeim virðist fara fjölgandi.
Við erum því að sjá birtingarform pers-
ónuleikaröskunar í æ meira mæli. Þessir
sjúklingar hafa reynst heilbrigðis- og vel-
ferðarkerfinu dýrir, þar sem margir þeirra
lenda á örorku, þeir eru oft mjög veikir og
okkur hefur gengið illa að lækna þá."
Halldóra segir meðal helstu einkenna
vera síendurtekið sjálfskaðandi atferli.
„Sjúklingar skera sig eða brenna, taka of-
skammta af lyfjum, þetta eru kannski ekki
beinlínis sjálfsvígstilraunir heldur sjálfs-
skaði. Margir aðrir sjúklingar sem ekki eru
haldnir persónuleikaröskun gera þetta líka
en þetta er þó eitt algengasta einkennið.
Áður fyrr var talið að þetta væri merki um
athyglissýki sjúklingsins en rannsóknir
hafa sýnt að sjúklingurinn gerir þetta til
að létta á innri spennu og draga með því
úr mjög sárri vanlíðan.
Annað einkenni er mjög óstöðug geð-
brigði. Sjúklingar sveiflast mjög hratt á
milli stórra geðbrigða, úr reiði í gleði, gleði
í depurð, en þetta er ekki eins og hjá geð-
hvarfasjúklingum þar sem sveiflurnar eru
lengri og meira viðvarandi. Hjá persónu-
leikaröskuðum einstaklingi eru sveifl-
urnar mjög snöggar og þær valda því að
hugsunin verður á köflum ansi órökrétt.
Reiðiköst og hvatvísi gera samskipti við
aðra oft mjög erfið og langvarandi innri
vanlíðan með miklu vonleysi geta gert ein-
staklinginn ófæran um að eiga eðlilegt líf."
Erfðir og umhverfi
Fleiri konur en karlar leita meðferðar á
geðdeildum við persónuleikaröskun en
sá munur birtist ekki jafnskýrt í faralds-
fræðilegum rannsóknum að sögn Hall-
dóru. „Konurnar eiga auðveldara með að
leita sér hjálpar. Karlmenn með persónu-
leikaröskun lenda oftar í útistöðum við
yfirvöld, ofbeldiskennd hegðun kemur
þeim í fangelsi og einnig virðast þeir nota
meira af fíkniefnum en konurnar. Þetta er
þó ekki fullrannsakað og það má einnig
greina skörun á milli andfélagslegrar rösk-
unar og persónuleikaröskunar sem gerir
útistöður við lög og reglur líklegri en ella."
Þegar fer saman persónuleikaröskun
og fíknisjúkdómur segir Halldóra að mjög
erfitt sé að meðhöndla sjúklinginn nema
hann nái sér útúr fíkniefnaneyslunni. „Það
er eiginlega útilokað að meðhöndla pers-
ónuleikaraskaðan einstakling sem er á kafi
í eiturlyfjum. Það segir sig nánast sjálft.
Það eru um 30% persónuleikaraskaðra ein-
staklinga sem glíma við alvarlegan fíkni-
vanda líka. Þeir sem eru leiðandi á þessu
sviði hafa þróað sérstök úrræði fyrir þessa
einstaklinga og þau úrræði sem við getum
boðið gagnast þessum einstaklingum ekki.
Ef þessu er snúið á hinn veginn þá gengur
líka illa að meðhöndla persónuleikarask-
aða einstaklinga við fíknivanda, þannig að
þetta er mjög erfitt og vandmeðfarið."
Arfgengi persónuleikaröskunar er
talsvert og hefur verið staðfest með rann-
sóknum að sögn Halldóru. „Skapgerðar-
einkenni sem fylgja persónuleikaröskun
eru arfgeng, einnig taugaþroskaraskanir,
einkum ADHD, en talsvert stór hluti af
persónuleikaröskuðum einstaklingum eru
líka með ADHD. Á hinn bóginn eru flestir
sem eru með ADHD ekki með persónu-
leikaröskun, þannig að skörunin er mest á
annan veginn.
Umhverfisþættir vega þungt, en um
60% sjúklinga hafa verið misnotaðir
kynferðislega. Við sjáum í þessum hópi
fólk með langvinna áfallastreitu, allt frá
því það var börn, og hana þarf þá að með-
höndla samhliða."
Þrátt fyrir oft á tíðum flókna og erfiða
greiningu segir Halldóra að notast sé við
mjög ítarleg og gagnleg greiningarpróf og
stöðluð rannsóknarviðtöl sem leiði yfirleitt
hið rétta í ljós. „Oft blasir þetta þó bara við
i