Læknablaðið - 15.05.2013, Blaðsíða 36

UMFJÖLLUN O G GREINAR
Brúnir skammtar, séra Friðriks
skammtar og aðrir skammtar
Jóhannes F. Skaftason
lyfjafræðingur, áður lektor og lyfsali
Lyfjafræðisafninu í Nesi,
Neströð, 170 Seltjarnarnesi
skafta@internet.is
Þorkell Jóhannesson
læknir, áður prófessor
rannsóknastofu í lyfja- og eiturefnafræði
Háskóla Islands, Hofsvallagötu 53,
107 Reykjavík
dr.thorkell@simnet.is
Skammtar (lat. dosipulveres) er skammtað
(e. dosed) lyfjaform þar sem virku efni í
föstu formi er ásamt fylliefni, langoftast
laktósa allt að 2 g, komið í pappírslykju af
hæfilegri stærð, svokallað skammtabréf
(mynd 1). Skammtar eru gerðir í höndum.
Þeir eru þess vegna mun dýrara og einnig
ónákvæmara lyfjaform en töflur sem fram-
leiddar eru í vélum.1 Þótt skammtar séu í
raun gamalt lyfjaform er endanlega skil-
greiningu á þeim fyrst að finna í Dönsku
lyfjaskránni 1948 sem einnig gilti hér á
landi. Má undrast hve seint þetta einfalda
lyfjaform var staðlað og hlaut opinbera
viðurkenningu.
í nýlegri ritgerð höfunda var gerður
samanburður á framboði á töflum og
fjórum öðrum tegundum lyfja til inntöku
hér á landi á rúmlega 50 ára tímabili (1913-
1965) samkvæmt opinberum heimildum.
Skammtar voru eitt af þessum fjórum
lyfjaformum. Það kom í ljós við þessa
könnun að eins og vænta mátti voru
mjög fáar tegundir skammta opinberlega
skráðar á þessu tímabili og alls engar fyrr
en um og eftir 1950.2 Skaut þetta samt
óneitanlega skökku við þar eð skammtar
voru algengt lyfjaform framan af síðustu
öld, áður en töflugerð varð útbreidd.
Um þetta vitna meðal annars minning-
ar Stefáns Thorarensen (1891-1975) lyfsala,
en hann var lærlingur í apóteki á heims-
styrjaldarárunum fyrri.3 Á sömu lund eru
0<?'2o
(haá-ic’ faC'^e. c« Sd

-ft

Mynd 1. Brúnir skammtnr og sérci Friðriks Friðrikssonnr sknmmtar (skammslafað „Sj. Fr. Fr. skamtar"). Efstá
myndinni eru sýndir fullbúnir brúnir skammtar framleiddir í Lyfjabúðinni Iðunni. Neðar er sýnd samsetningþessara
skammta samkvæmt vinnubók úr lyfjabúðinnifrá árinu 1930 eða þar um bil. Virkefni í séra Friðriks skömmtum voru
fenasetín (móðurefni parasetamóls) og natríumsalisýlat. Aðalábendingin var höfuðverkur („timburmenn"). Virk efni
í brúnum skömmtum voru auk fenasetíns koffein, bæði hreint og í pasta guarana, brasilískum dróga, sem hafði brúnan
lit. Pasta guarana þótti sérlega virkt við höfuðverk. Aðalábcnding á notkun brúnna skammta var því mígreni. (Brúnir
skammtar og vinnubókin úr Lyfjabúðinni Iðunni eru safngripir í Lyfjafræðisafninu í Nesi. Myndin var tekin þar
8.02.2013; Þorkell Þorkelsson).
minningar Ingibjargar Kristínar Lúðvíks-
dóttur (f. 1922) um skammtagerð föður
hennar, Lúðvíks Norðdal Lúðvíkssonar
(1895-1955), sem var síðast héraðslæknir á
Selfossi (persónuleg heimild, 2013). Hér-
aðslæknar höfðu þá lyfsöluleyfi og máttu
því bæði tilreiða lyf og selja. í minningum
Stefáns eru aspirínskammtar í fyrirrúmi.
Ingibjörg Kristín telur hins vegar að faðir
hennar hafi nær einvörðungu búið til
„brúna skammta" sem nánar verður rætt
um hér á eftir.
Tvær skýringar eru sennilegar á þessu
misræmi milli fjölda opinberlega skráðra
skammta og skammtagerðar í raun. Önnur
er sú að læknar gætu hafa ávísað lyfjum í
260 LÆKNAblaðið 2013/99