Læknablaðið - 01.04.2014, Blaðsíða 15

LÆKNAblaðið 2014/100 215
vanþróað ríki að nánast öllu leyti, varpa þessi sögulegu gögn skýru
ljósi á umfang og afleiðingar mislinga þegar þeir berast í næmt þýði.
Líklegt verður þó að telja að bágborið heilsufar, næringarástand,
húsakostur og lítil heilbrigðisþjónusta hafi ráðið allmiklu um það
hversu gríðarlega margir Íslendingar létust í þessum faröldrum, en
þeir voru margfalt fleiri en þeir sem létust í spænsku veikinni.24,29
Í grein í Þjóðólfi frá árinu 1882 er talað um að ein orsökin fyrir því
að mislingasóttin 1846 varð svo skæð hafi verið sú að oft fékk hvert
einasta barn á heimilum sýkina á sama tíma, svo að á mörgum
bæjum lágu heimilisstörf niðri. Allir lágu rúmfastir í einu svo að
dagleg störf voru ekki unnin og jafnvel ekki mögulegt að hjúkra
hinum sjúku. Um leið og bráði af fólki varð það að taka til starfa
og sjá fyrir heimilinu. Við það tók sóttin sig gjarnan upp aftur,
þá jafnvel með tilheyrandi fylgikvillum mislingasýkingar, til að
mynda lungnabólgu, sem varð mörgum banvæn. Sýkinni gat fylgt
hálsbólga, augnveiki, höfuðverkur, hósti, brjóstþyngsli og fleira og
stundum mikill niðurgangur sem varð mörgum að bana.22 Síðari
tíma fræðimenn hafa sett fram þá kenningu að sýkingin kunni að
vera því illvígari í barnmörgum fjölskyldum vegna aukins smit-
skammts við slíkar aðstæður.7 Ein áleitin spurning lýtur að vægi
erfðaþátta í tilurð sjúkdómsins. Hvort hugsanlegt sé að ákveðnir
einstaklingar séu í aukinni hættu á að fá lífshættulega fylgikvilla
sjúkdómsins. Þær skráningar sem er að finna í hinum gömlu
kirkjubókum geta hjálpað okkur að svara þeirri spurningu.
Þegar borinn er saman tíminn sem það tók faraldurinn 1846 að
breiðast út um landið, vekur athygli hversu hratt það gerðist, þrátt
fyrir lélegar samgöngur. Eins og vænta mátti staðnæmdist far-
aldurinn við Skeiðará, en barst réttsælis til Austurlands. Einnig er
áhugavert að skoða hversu misjafnt það var eftir landsvæðum hve
langur tími leið þar til faraldurinn náði hámarki. Í Reykjavík og
nágrenni var útbreiðsluhraðinn mestur. Leiða má líkur að því að
þéttbýlið í Reykjavík hafi flýtt mjög fyrir útbreiðslunni, enda ber-
ast farsóttir almennt hægar út í strjálbýli og geta jafnvel stöðvast.
Á Austurlandi var stígandi hægastur, enda var þar oft langt á milli
bæja og landshlutinn víðfeðmur. Faraldurinn 1882 gekk hraðar yfir
en faraldurinn 1846, mögulega vegna betri samgangna þó erfitt sé
að segja til um það. Hann gekk yfir á þremur mánuðum á meðan
faraldurinn 1846 virðist hafa náð að teygja sig yfir um 6 mánuði.
Samanburður á umframdánarhlutfalli eftir sýslum sýnir sterkar
vísbendingar um mikilvægi ónæmis í mislingum. Vitað er að misl-
ingafaraldur gekk yfir Austurland 1868-70. Þá komu mislingarnir
með frönsku fiskiskipi á Langanes og dreifðu sér um Þingeyjar-
sýslur og Austurland.30 Gera má ráð fyrir að fremur lág dánartíðni
á Austurlandi árið 1882 geti skýrst af þessu. Rannsókn á mislinga-
faraldri í Færeyjum árið 1846 er talin vera ein sú fyrsta sem sýndi
fram á ónæmisfræðilegt minni líkamans gagnvart sjúkdómnum.
Danski læknirinn Peter Ludwig Panum tók eftir því að þeir sem
höfðu fengið mislinga sem bárust til eyjanna 1781 smituðust ekki
árið 1846.31 Samanburður á umframdánarhlutfalli eftir sýslum á
Íslandi í faraldrinum 1846 sýnir að innbyrðis munur eftir sýslum
var mun minni en árið 1882. Heimildir um mislingafaraldra á 18.
öld á Íslandi eru afar stopular og mislingum var gjarnan ruglað
saman við rauða hunda og skarlatsótt.32 Fræðimönnum ber til að
mynda ekki saman um það hvort mislingar hafi borist til landsins
árið 1798, en jafnvel þótt svo hafi verið má gera ráð fyrir að mögu-
R A N N S Ó K N
leg áhrif af hjarðónæmi vegna faraldurs það ár hafi verið fremur
takmörkuð árið 1846, nær hálfri öld síðar.
Ljóst er að áhrif mislingafaraldranna beggja voru gríðarleg, en
þó er munur á. Árið 1846 höfðu mislingar ekki borist til Reykja-
víkur í að minnsta kosti 48 ár og hugsanlega lengur. Í þeim faraldri
var algengt að allir á heimilinu veiktust á sama tíma svo að öll
atvinna lá niðri.24,25 Í faraldrinum 1882 voru flestir 36 ára og eldri
þegar búnir að fá sjúkdóminn og gátu hjúkrað hinum sjúku og
hefur hugsanlega munað um það.
Við skoðun á aldursbundnu dánarhlutfalli þegar faraldurinn
1882 gekk yfir, sést að yngsti aldurshópurinn, 0-4 ára, kemur hvað
verst út (mynd 6). Á 19. öld var ungbarnadauði mun hærri en þekk-
ist í dag, en ef skoðaður er meðalfjöldi látinna barna á fyrsta ald-
ursári 5 árum fyrir faraldurinn 1882 (1877-1881) er fjöldinn 2,6-falt
lægri en mislingaárið 1882.
Við skoðun okkar á fæðingartíðni í kjölfar faraldursins 1882
má merkja gríðarlega fækkun í fæðingum í kjölfarið. Má álykta
að allstór hluti kvenna á barneignaaldri sem lést þegar faraldur-
inn gekk yfir landið 1882 hafi verið barnshafandi. Fækkunina í
fæðingum árið 1883 mætti því skýra með því að umræddar konur
hafi misst fóstur eða hreinlega látist. Þetta er í samræmi við
niðurstöður annarra rannsókna sem hafa sýnt fram á skaðleg áhrif
mislinga á barnshafandi konur.8-10 Athygli vekur að toppur sást í
fjölda fæðinga þegar faraldurinn var í hámarki í júlí árið 1882. Vit-
að er að mislingar höfðu oft þau áhrif á barnshafandi konur að þær
fæddu fyrir tímann. Þessi toppur gæti því mögulega verið vegna
fjölda ótímabærra fæðinga, en gríðarleg fækkun fæðinga kemur
fram 7-9 mánuðum síðar, sem væntanlega skýrist af hvoru tveggja,
dauðsföllum barnshafandi kvenna og fósturlátum.
Mislingaárið 1882 létust um 1300 fleiri en búast mátti við hér
á landi. Í yfirliti yfir mannfjölda í sýslum sem birt var árið 1891 í
tímaritinu Ísafold var borinn saman íbúafjöldi árið 1880 við íbúa-
fjölda 1. nóvember árið 1890. Í sumum sýslum varð vart við fólks-
fækkun en mesta fólksfjölgunin var í Gullbringu- og Kjósarsýslu
og Ísafjarðarsýslum. Þegar hart var í ári var algengt að fólk yfir-
gæfi sveitabúskapinn og flykktist að sjónum, en fyrrnefndar sýslur
höfðu einmitt að geyma helstu fiskipláss landsins. Þótt straumur-
inn hafi verið mikill úr sveitunum í sjávarplássin á harðindatíma-
bilinu 1882-1887, var hann þó margfalt meiri af landi brott, nánast
eingöngu til Vesturheims. Ein orsök fólksfækkunarinnar var því
brottflutningur fólks til Vesturheims.33
Einnig má velta fyrir sér óbeinum áhrifum mislinganna á
fólksfækkun á Íslandi. Ekki er ósennilegt að dauðsföll innan fjöl-
skyldna, fráfall foreldra, maka eða barna hafi valdið losi í fjölskyld-
um og sumir þeirra sem eftir lifðu hafi viljað leita á önnur mið.
Ljóst er að mislingafaraldrar 19. aldar voru gríðarlega mann-
skæðir. Í mars 2014 greindist mislingatilfelli á Íslandi í fyrsta skipti
frá árinu 1996. Nauðsynlegt er að fylgjast vel með gangi mála og
halda bólusetningartíðni í hámarki, sérstaklega í ljósi þess að far-
aldrar eru að koma upp víða í Evrópu í dag. Einnig þarf að hafa
í huga að enginn núlifandi einstaklingur hefur upplifað mislinga
í líkingu við mislingafaraldra 19. aldar. Alvarleiki sjúkdómsins
hefur því líklega fallið í gleymsku hjá mörgum. Því er mikilvægt
að auka vitund almennings um sjúkdóminn því mögulegt er að
margir haldi að um saklausan útbrotasjúkdóm sé að ræða og því
óþarfi að bólusetja börn gegn honum.