Læknablaðið - 01.06.2014, Blaðsíða 20

LÆKNAbLAðið hefur komið út síðan 1915 og í þessum 100. árgangi blaðsins eru greinar
sem ritstjórnin hefur kallað eftir af því tilefni. Höfundar greinanna skrifa um ýmis málefni
sem snerta lækna, félagsleg, söguleg og fræðileg.
Inngangur
Konur eru oft sagðar vera „betri helmingurinn“ í sambandi karls
og konu. Á 100 ára afmælisári Læknablaðsins er því viðeigandi að
fjalla sérstaklega um heilbrigði kvenna. Flest í starfsemi líkam-
ans og líffæranna er báðum kynjum sameiginlegt, en margt er
frábrugðið og þá í mismiklum mæli vegna þess að líffræðilegir
grunnþættir sem stýra heilbrigði og sjúkdómsferlum, eru oft með
öðrum hætti hjá konum en körlum. Við höfundarnir (tveir karlar)
höfum átt starfsævi sem snerist um sérstök heilbrigðismál kvenna,
það er að segja þau sem snertu kynheilbrigði og æxlun. Íslenskar
konur eru í hópi þeirra sem lengstri meðalævi ná í heiminum,
barneignir þeirra ganga betur en hjá flestum öðrum þjóðum sé
horft til mælikvarða eins og mæðra- og burðarmálsdauða, eða til
tíðni og lifunar eftir krabbamein í kynfærum og til árangurs við
meðferð margra kvensjúkdóma. Hér er beint sjónum að því hvers
vegna það gæti verið og hvers megi vænta í framtíðinni. Umfjöll-
unin getur þó seint orðið tæmandi og framtíðarspár verða alltaf
óvissar, jafnvel þegar best lætur.
Við upphaf síðustu aldar var lítið vitað um sérstök heilbrigðis-
vandamál kvenna, lífeðlisfræði og efnaskipti kvenlíkamans, nema
helst hvað gera mætti þegar kona gat ekki fætt barn sitt og hvernig
eiga mætti við nokkra kvensjúkdóma með skurðaðgerðum. Kven-
líffærunum hafði verið lýst, en þekking á starfsemi þeirra var lítil
og skilningur á sjúkdómum í þeim, eða í þungun, var takmark-
aður. Í heiminum höfðu fáar konur lokið læknaprófi og engin á Ís-
landi (sú fyrsta var Kristín Ólafsdóttir (1889-1972), kandídat 1917).1
Sjúkdómar kvenna aðrir en þeir sem lutu að þungun og æxlun-
arfærunum, voru túlkaðir út frá því sem vitað var um birtingar-
myndina hjá körlum. Engar skipulagðar forvarnaraðgerðir voru
til. Mæðradauði var algeng staðreynd í lífinu og konur gátu ekki
gengið að því sem vísu að öll börn þeirra kæmust til fullorðinsára.
Þær gátu verið útslitnar af erfiði og alltof mörgum barneignum,
ef þær lifðu fram yfir frjósemisárin. Kynhvötin var samt eðlislæg
báðum kynjum, - undan því varð ekki komist. Konur smituðust
af kynsjúkdómum sem erfitt var að lækna, þær misstu fóstur eða
neyddust til að ganga gegnum þungun sem þær ekki vildu eða var
heilsu þeirra ofviða. Ef alvarleg vandamál komu upp í þunguninni
eða við fæðinguna voru fá ráð til nema tangarfæðingar og snör
handtök reyndra lækna, sem oft voru ekki tiltækir þegar þess þurfti
með. Árið 1910, fimm árum áður en til Læknablaðsins var stofnað,
var gerður keisaraskurður í annað sinn á Íslandi og sá fyrsti þar
sem móðir og barn lifðu bæði. Sá þriðji var gerður á stofnári blaðs-
ins.2 Nú fæðist fimmta til sjötta hvert barn þannig á Íslandi og er
talan þó lág miðað við flest önnur þróuð ríki.3 Kvensjúkdómar, svo
sem krabbamein í kynfærum, voru ofast illviðráðanlegir langt fram
eftir 20. öldinni. En á öldinni eftir að fyrsta tölublað Læknablaðsins
kom út urðu stórfelldar framfarir í þekkingu á heilbrigðri og sjúk-
legri þungun. Nú búa íslenskar konur við almennt gott heilbrigðis-
net, og það tekur ekki síst til þungunar, frjósemi og kvensjúkdóma.
Hvernig gerðist það, hvar stöndum við nú og hvað má bæta? Nú er
horft til nýrrar aldar þar sem litið verður með heildstæðari hætti
til heilbrigðis kvenna frá barnsaldri, gegnum kynþroskann, frjó-
semisskeiðið, breytingaskeiðið og til efri ára.4
Ekki er úr vegi að staldra við nokkur atriði úr sögu læknsifræði
á Íslandi, frá fyrsta lærða lækninum Bjarna Pálssyni, sem einnig
stofnaði til ljósmæðrakennslu konum til stórra hagsbóta með tíð
og tíma, til Jóns Hjaltalín Jónssonar sem gerði fyrsta keisaraskurð-
inn 1865 í moldarkofa í Þingholtunum, til Matthíasar Einarssonar,
Steingríms Matthíassonar, Guðmundanna þriggja (Hannesson,
Magnússon og Thoroddsen) sem áttu þátt í að koma upp Landspít-
alanum, til Katrínar Thoroddsen sem starfaði að upphafi mæðra-
verndar hjá Líkn við Austurvöll í Reykjavík upp úr 1927. Þarna
komu við sögu Jón Nikulásson, fyrsti læknirinn með sérfræðileyfi
í kvensjúkdómum og fæðingarhjálp (1936), og Pétur H.J. Jakobsson
fæðinga- og kvensjúkdómalæknir sem var fyrsti háskólakennari
fagsins á Íslandi og fyrsti prófessor í því, eftirmenn hans Sigurð-
ur S. Magnússon og Gunnlaugur Snædal. Sá síðarnefndi lagði til
merkan skerf með rannsókn sinni á brjóstakrabbameini á Íslandi.
Aðrir eftirminnilegir læknar í fæðinga- og kvensjúkdómalækn-
ingum voru Jónas Bjarnason kvensjúkdómalæknir á St. Jósefs-
spítala í Hafnarfirði, Bjarni Rafnar á Akureyri, Guðmundur Jó-
hannesson sem var í forystu fyrir krabbameinslækningum kvenna
og krabbameinsleitinni, Guðjón Guðnason á Heilsuverndarstöð
Reykjavíkur, Jón Þorgeir Hallgrímsson og Jón Hilmar Alfreðsson
og Kristján Sigurðsson sem tryggði krabbameinsleitinni vísinda-
lega merkan grundvöll. Þóra Fischer var fyrsta konan sem starfaði
sem sérfræðingur á Kvennadeild Landspítala, en í dag eru konur
í öllum stjórnunarstöðum og flestum sérfræðingastöðum deildar-
innar. Enn aðrir læknar komu að uppbyggingu annarra sérgreina
sem voru nauðsynlegar til að sinna því sem laut að kvenheilbrigði,
svo sem Valtýr Bjarnason, Alma Þórarinsson, Bjarni Bjarnason,
Gunnar Biering, upphafsmaður nýburalækninga, Hannes Þórar-
insson og Ólafur Jensson. Margir fleiri lögðu til í þessari uppbygg-
ingu síðustu aldar, einkum eftir opnun sérstakrar fæðingadeildar
1949 á Landspítalanum (síðar Kvennadeildin frá 1975). Úr stórum
og mikilvægum hópi ljósmæðra má sérstaklega minnast á Þórunni
Björnsdóttur, Jóhönnu Friðriksdóttur og Kristínu Tómasdóttur.
Góð og náin samvinna ljósmæðra og fæðinga- og kvensjúkdóma-
lækna var alla öldina grundvallaratriði í að tryggja hina stöðugt
batnandi útkomu fyrir mæður og börn þeirra á Íslandi og þar með
Reynir Tómas Geirsson, Jens A. Guðmundsson
Höfundar eru kvensjúkdómalæknar
geirsson.acta@landspitali.is
Heilbrigði kvenna í hundrað ár:
Má bæta það sem er gott?
340 LÆKNAblaðið 2014/100
Í T i l E F n i 1 0 0 Á R a Ó S l i T i n n a R Ú T G Á F U l æ k n a b l a ð S i n S