Læknablaðið - 01.06.2014, Blaðsíða 39
U M F J Ö l l U n O G G R E i n a R
LÆKNAblaðið 2014/100 359
Það brá ýmsum í brún þegar tóku að
birtast áberandi hvatningar í fjölmiðlum
og á auglýsingaspjöldum á almannafæri
um að taka þátt í erfðarannsókn Íslenskrar
erfðagreiningar. Það er ekki venjan að
beiðnir um þátttöku í vísindarannsóknum
fari svona hátt. Siðfræðingar gagnrýndu
framtakið opinberlega og í kjölfarið sendi
hópur vísindamanna andsvar.
En um hvað er deilt? Það er ekki deilt
um gildi rannsóknanna þótt annað mætti
skilja af umræðunni. Vísindaframlag Ís-
lenskrar erfðagreiningar er óumdeilt svo
sem fjölmargar birtingar í helstu vísinda-
tímaritum bera vitni um. Ekki verður
heldur tekið undir það að gagnrýni á að-
ferðafræði til að tryggja næga þátttöku
jafngildi skemmdarverkastarfsemi. Öll
framganga af þessu tagi verður að þola
umræðu þótt gagnrýnin sé og umræða
stendur vart undir nafni nema meiningar
séu deildar.
Það vill svo til að læknar hafa komið sér
saman um siðfræðileg gildi í vísindarann-
sóknum í svonefndri Helsinki-yfirlýsingu
sem áður hefur verið til umræðu á þessum
vettvangi. Læknafélag Íslands sem aðili að
Alþjóðasamtökum lækna er formlegur að-
ili að þessari yfirlýsingu og því er við hæfi
að skoða þetta mál með hliðsjón af þessu
sameiginlega viðmiði allra lækna.
Í yfirlýsingunni er að finna öll veiga-
mestu grundvallaratriði sem snúa að
vísindarannsóknum á mönnum. Eitt er að
til þess bærar vísindasiðanefndir fjalli um
allar rannsóknir af þessu tagi og veiti þeim
brautargengi að uppfylltum skilyrðum.
Svo hefur verið gert í þessu tiltekna máli.
Vísindasiðanefnd mun hafa fjallað um
þessa rannsókn tvisvar á formlegan hátt
og veitt leyfi fyrir framkvæmd hennar. Þó
hefur verið deilt á samsetningu nefndar-
innar sem skipuð er fulltrúum ráðuneyta
og Landlæknis og svo einum frá háskóla-
samfélaginu, frá Siðfræðistofnun, en
hingað til hefur óhlutdrægni hennar ekki
verið dregin í efa. Formlega séð er þannig
ekkert við þessa rannsókn að athuga. Í
framkvæmdinni sjálfri eins og hún hefur
birst eru þó atriði sem rétt er að skoða,
einkum með hliðsjón af 26. greinar yfirlýs-
ingarinnar en þar segir meðal annars „ . . .
verður að upplýsa hvern mögulegan þátt-
takanda nægjanlega um markmið, aðferðir,
uppsprettur fjármögnunar, alla mögulega
hagsmunaárekstra, tengsl rannsakanda við
stofnanir, væntanlegan ávinning og hugs-
anlega áhættu rannsóknarinnar.“ Síðar í
sömu grein segir: „Eftir að hafa fullvissað
sig um að mögulegur þátttakandi hafi
skilið upplýsingarnar, skal læknirinn eða
annar hæfur einstaklingur leita upplýsts
samþykkis mögulega þátttakandans, sem
veitt er af frjálsum vilja, helst skriflega.“
Þarna koma nokkur atriði til skoðunar.
Ekkert kemur fram um fjármögnun
rannsóknarinnar. Það er oftast ekki álita-
mál því mikið af vísindarannsóknum fer
einfaldlega fram með tilstuðlan óháðra
rannsóknarsjóða en hér er um að ræða
fyrirtæki sem er í eigu bandarísks fyrir-
tækis og væntanlega fjármagnað af því, en
það kemur þó hvergi fram.
Hagsmunaárekstrar hafa verið ræddir í
umræðunni að undanförnu og er þá eink-
um rætt um yfirlýsingu vísindamannanna
sem andsvar við siðfræðingum, en margir
þeirra eru samstarfsmenn ÍE en það var þó
ekki tilgreint. Þótt menn hafi ekki beina
fjárhagslega hagsmuni má ekki gera lítið
úr rannsóknarhagsmunum, það er að þér
sem rannsakanda er í mun að rannsókn
þín fari fram án truflunar.
Svo er það hinn óbeini þrýstingur
sem menn eru beittir til að afla þátttöku,
með aðkomu fjölmargra sem eru álitnir
veigamiklir í samfélaginu og tengingin við
samtök sem hafa mikla og jákvæða ímynd
í samfélaginu, sem hafa beinan hag af því
að sem flestir taki þátt. Þetta er óvanaleg
aðferð til að afla þátttöku og hefur verið
gagnrýnd með réttu. Þótt varla sé hægt
að gera ráð fyrir að þeir sem á annað borð
eru andvígir rannsókn af þessu tagi láti
þetta hafa áhrif á sig, hefur þetta vafalaust
áhrif á ýmsa sem eru óöruggir, enda til-
gangurinn.
Það sem þó helst er í ósamræmi við
Helsinki-yfirlýsinguna er að ekki er tryggt
af hálfu rannsakanda að tilvonandi þátt-
takandi hafi skilið hvað hann er að skrifa
undir, en samkvæmt yfirlýsingunni verður
rannsakandi sjálfur að ganga úr skugga
um það. Í þessari rannsókn er það hins
vegar aðili með enga reynslu eða þekkingu
á vísindarannsóknum sem í mörgum til-
fellum sér um að afla samþykkis.
Það má því segja að þótt formleg leyfi
hafi verið til staðar er ýmislegt við fram-
kvæmdina sjálfa að athuga og það er
ekkert athugavert við að það sé rætt. Betur
hefði farið á því að kynning hefði verið
almenn og góð í aðdraganda rannsóknar-
innar, vitandi að aðferðin gæti orkað
tvímælis. Rannsóknin er hins vegar komin
vel á veg og vonandi verða ekki frekari
eftirmál, en hvatt er til þess að hlutaðeig-
andi aðilar hlusti á framkomna gagnrýni
og taki tillit til réttmætra athugasemda við
skipulagningu síðari rannsókna.
Jón Snædal
formaður Siðfræðiráðs
Læknafélags Íslands og
samstarfslæknir Íslenskrar
erfðagreiningar frá 1998
jsn@mmedia.is
Söfnun erfðaupplýsinga í ljósi
Helsinki-yfirlýsingarinnar