Læknablaðið - 01.06.2014, Blaðsíða 23

LÆKNAblaðið 2014/100 343
með lyfjum, þegar félagslegar ástæður liggja að baki. Læknis-
fræðilegar ástæður hafa haldist með svipuðum hætti lengi og taka
til minni hluta fóstureyðinga, - oftast síðkominna meðgöngurofa
(14.-21. vika). Af og til er vakið máls á því að fáum konum sé neitað
um fóstureyðingu, en það er byggt á misskilningi. Eftir umræður
og upplýsingar taka konur sjálfar upplýsta ákvörðun innan þess
ramma sem lögin leyfa og því þarf sjaldan að koma til neitunarúr-
ræðis og tilvísunar til úrskurðarnefndar.
Kynsjúkdómar og kynheilbrigði
Á 8. áratug síðustu aldar mátti stöku sinnum sjá eggjaleiðarabólgu
vegna lekandasýkingar, en nú hafa þær orðið fátíðar.23,24 Sárasótt
er sjaldgæf, en klamýdía er algengur sýkingavaldur meðal yngri
kvenna, sem í sumum tilvikum leiðir til eggjaleiðarabólgu og
skemmda sem valda ófrjósemi. Fræðslustarf Ástráðs hefur að hluta
til beinst að forvörnum gegn klamýdíusýkingum og gott eftirfylgd-
arkerfi á vegum húð- og kynsjúkdómadeildar Landspítalans hefur
átt mikinn þátt í að hefta útbreiðslu klamýdíusýkinga. Samhliða
klamýdíunni og á sama aldurskeiði (yngri konur fyrst og fremst)
hefur mannavörtuveiran (human papilloma virus, HPV) oft valdið
keiluvörtum (condyloma acuminata) á ytri kynfærum og í leggöng-
um, sem erfitt getur verið að meðhöndla. HPV er kynsjúkdómur,
sem einnig veldur sýkingu í frumum í umbreytingasvæði legháls-
ins (þar sem flöguþekja og kirtilþekja leghálsins mætast, transform-
ation zone) og leiða til leghálsbrabbameins. Margir rekkjunautar
eru algengt atferlismunstu meðal ymgri kvenna25,26 og ný viðhorf
til kynlífs virðast hafa rutt sér til rúms (í bókstaflegum skilningi).
Íslendingar eru nú nálægt Evrópumeti í tíðni klamýdíusýkinga
(upplýsingar frá Guðrúnu Sigmundsdóttur, Landlæknisembætt-
inu, landlaeknir.is), sem er áhyggjuefni vegna tengslanna við HPV.
Munstur þessara sjúkdóma haldast í hendur við það sem sjá má á
Norðurlöndum, þó staðan sé ívið slakari á Íslandi.27,28 Hér þarf að
auka við fræðslu í gegnum skóla og vinnustaði, einkum með tilliti
til kynhegðunar og ábyrgðar í kynlífi, bæta aðgengi að smokkum
og hormónagetnaðarvörnum hjá yngstu konunum og breyta um
bólusetningaraðferð gegn HPV veirunni þannig að sú aðgerð við
12 ára aldur taki til HPV vörtuveirustofna auk áhættustofna fyrir
leghálskrabbameini. Þá þarf að huga enn betur að umbótum í ráð-
gjöf til kvenna sem eiga erfiðara en aðrar með notkun getnaðar-
varna. Þar á meðal eru konur sem þurfa að fara í fóstureyðingu,29-32
og fyrir þær konur meðal annars hefur nú verið sérstök móttaka á
kvennadeild Landspítalans í tvo áratugi. Aðrir kynsjúkdómar sem
áður sáust voru helst trichomoniasis og flatlús, en þau vandamál
eru nú sjaldséð.
Frjósemivandamálin
Tæknifrjóvgun hófst á Íslandi eftir vandlegan undirbúning árið
1991 og er því að verða aldarfjórðungsgömul meðferð. Áður höfðu
verið gerðar tæknisæðingar með nokkrum árangri.33 Fyrsta til-
raunin til glasafrjóvgunar tókst, sem lofaði góðu og það hefur
reynst svo. Alls hafa um 2500-3000 börn fæðst á Íslandi í kjölfar
tæknifrjóvgunaraðgerða. Um 4-5% fæðinga hér á landi hafa síðustu
15 árin verið eftir glasafrjóvgun, smásjárfrjóvgun, tæknisæðingar
og skyldar aðgerðir. Meðferðin var á Landspítalanum fram til 2004,
en þá var stofnsett einkarekið fyrirtæki utan um starfsemina, ART
Medica (í Kópavogi). Starfsemin hefur mótast með árunum: Upp-
setningu fleiri en eins fósturvísis var takmörkuð til að draga úr
fjölburameðgöngum sem voru nokkuð tíðar í upphafi, meðal ann-
ars með endurskoðun laga um tæknifrjóvganir (árið 2007). Lögin
voru meðal annars rýmkuð með tilliti til samkynhneigðra og óska
þeirra um barneignir. Í gangi hefur verið umræða um staðgöngu-
mæðrun og frumvarp um það er í smíðum. Skoðanir varðandi stað-
göngumæðrun eru skiptar, en það sama átti við um glasafrjóvgun
í upphafi. Samfélagsleg umræða leiðir til skilnings og samstöðu
um meginlínur í heilbrigðisúrræðum, líka fyrir litla hópa eins og
einstæðar konur og þær konur sem þurfa á staðgöngumæðrun að
halda. Nú er hugað að nýjum leiðum varðandi tæknifrjóvganir svo
sem gjöf fósturvísa og eggfrystingu (cryo-preservation) sem hefur
þýðingu fyrir ungt fólk sem fær krabbamein, þar með talið í kyn-
kirtlum.
Breytt viðhorf í skurðlækningum í grindarholi
Það var ekki tilviljun að kviðsjárspeglanir og kviðsjáraðgerðir
þróuðust fyrst innan kvenlækninga, og þá einnig á Íslandi, enda
þótt upphafið hafi hér á landi verið á lyflækningadeild Land-
spítala þegar Jón Þorsteinsson lyflæknir notaði loftbrjósttæki við
kviðsjárskoðun til að auðvelda sýnatöku frá lifur árið 1964 (munn-
legar heimildir). Með tilkomu vídeótækninnar um og uppúr
1990 varð framþróunin mest innan skurðlækninga í kviðarholi.
Opnar skurðaðgerðir til að fara inn í grindarhol kvenna miðast
nú að mestu við keisaraskurði og aðgerðir vegna krabbameins.
Í tengslum við góðkynja kvensjúkdóma hefur aðgerðamynstrið
breyst og kviðsjáraðgerðir eða aðgerðir um leggöng hafa komið í
Gunnlaugur Snædal
og nokkrir starfsmenn
á Landspítala taka við
sírita frá Kvennadeild
Reykjavíkurdeildar Rauða
Krossins árið 1985. For-
maður deildarinnar var
Karitas Bjargmundsdóttir
(fyrir miðju).
Framlag ýmissa velvildar-
manna til fæðinga- og
kvensjúkdómaþjónustu
í landinu hefur verið
ómetanlegt.