Læknablaðið - 01.06.2015, Blaðsíða 40

328 LÆKNAblaðið 2015/101
U M F J Ö l l U n O G G R E i n a R
Umfjöllun Helga og Ólafs1 snertir svo
mörg atriði að í þessu svari verður
einungis tekið á þeim helstu. Í upphafi at-
hugasemda Helga og Ólafs segir:
„Þrjár vísindagreinar hafa birst eftir
Aðalbjörgu Kristbjörnsdóttur doktors-
nema í lýðheilsufræðum og Vilhjálm
Rafnsson lækni og prófessor, sem er leið-
beinandi hennar, um að tengsl séu á milli
búsetu á „háhitasvæðum“ og aukinnar
áhættu að fá krabbamein.“2-4
Greinarnar hafa allar birst í ISI-tíma-
ritum á árunum 2012 til 2015. Þrátt fyrir
birtingu rannsóknanna á alþjóðlegum
vettvangi, sem aðeins taka vísindagreinar
til birtingar eftir nákvæma gagnrýni
ritrýna utan ritstjórnar og með samþykki
ritstjóranna, virðast greinarnar hafa farið
alvarlega fyrir brjóstið á Helga og Ólafi.
Ekki sýnist umfjöllunin og sú athygli sem
rannsóknirnar hafa fengið í fjölmiðlum
bæta þar um. Við erum ósammála gagn-
rýni þeirra, en þeir finna sig knúna til
skrifa í Læknablaðið, að eigin sögn vegna
þess að í greinarnar skorti umfjöllun um
1) hvort rannsóknartilgátan uppfylli skil-
merki um orsakasamhengi, 2) hvort töl-
fræðileg fylgni geti verið tilviljanakennd,
3) truflandi þætti, 4) valvillur, og 5) töl-
fræðilega veikleika eins og þegar leitað
er að marktækum mun í undirhópum.
Hér á eftir verður fjallað um ofangreinda
töluliði.
1) Spurningin um hvort rannsóknar-
tilgáta uppfylli skilmerki um orsakasam-
hengi er rökleysa og illskiljanleg þeim sem
gera og lesa faraldsfræðilegar rannsóknir.
Í umræddum þremur rannsóknum er
rannsóknartilgátan um hvort tengsl séu
milli búsetu á háhita- og hitaveitusvæðum
og áhættunnar á krabbameinum. Ef
tengsl finnast milli atriða/þátta í faralds-
fræðilegri rannsókn hafa verið sett fram
skilmerki um það hvort hægt er að líta á
sambandið sem orsakasamband eða ekki,
en skilmerkin eru ekki sett um rannsókn-
artilgátur heldur um það eða þau sam-
bönd sem koma fram í niðurstöðum rann-
sókna.5 Undir lok umfjöllunar Helga og
Ólafs er sagt að í rannsóknunum höfum
við gefið í skyn að þau tengsl og sambönd
sem við höfum fundið séu orsakasam-
bönd, en það höfum við ekki gert. Þvert
á móti höfum við haldið því fram að það
sé ekki hægt að álykta um orsakir hærra
nýgengis krabbameins og hærri dánartíðni
vegna krabbameina á háhita- og hitaveitu-
svæðum miðað við samanburðarsvæðin
út frá niðurstöðum okkar. Við vitum ekki
af hverju Helgi og Ólafur gera okkur upp
þessa skoðun á orsakasamhenginu.
2) Í rannsóknunum2-4 eru ekki gerðar at-
huganir á tölfræðilegri fylgni og því er at-
hugasemdin ekki viðeigandi. Þegar Helgi
og Ólafur tala um tölfræðilega fylgni er
nærtækast að skilja þá svo að þeir eigi við
enska hugtakið correlation, þeir nefna þetta
enska orð í þessu sambandi,1 en sú aðferð
var ekki notuð í rannsóknunum þegar
verið var að athuga hvort tengsl væru milli
búsetu á háhita- og hitaveitusvæðum og
krabbameinsáhættu. Ef Helgi og Ólafur
eiga hins vegar við útkomurnar úr töl-
fræðilegu líkönunum í lifunargreiningun-
um sem gerðar voru í rannsóknunum, þá
er því til að svara að vegna þeirra áhættu-
hlutfalla sem fundin voru með greining-
unum voru reiknuð 95% öryggismörk.
Öryggismörk áhættuhlutfalls sem ekki
inniheldur einn heilan gefur til kynna
að það sé tölfræðilega marktækur munur
milli hópanna sem verið er að bera saman.
Tölfræðiaðferðir þessar í rannsóknunum
eru vel þekktar og almennt notaðar í
hóprannsóknum af þessari gerð og þær
eru nákvæmlega útskýrðar í sérstökum
köflum um aðferðir. Það er því óskiljanlegt
af hverju Helga og Ólafi finnst skorta um-
fjöllun um tölfræðilega fylgni.
3) Í rannsóknunum öllum2-4 er mikið
og oft fjallað um truflun, truflandi þætti,
hugsanlega truflandi þætti, og óþekkta
truflandi þætti. Í rannsóknunum er sagt
frá hvernig og með hvaða aðferðum er
reynt að hafa stjórn á og leiðrétta fyrir
ýmsum truflandi þáttum, svo sem aldri,
kyni, þjóðfélagsþrepi (menntun og hús-
næði), reykingum og aldri kvenna við
fyrstu fæðingu. Okkur er ekki ljóst af
hverju Helga og Ólafi finnst skorta um-
fjöllun um truflandi þætti því hún er um-
fangsmikil og ítarleg. Þegar fjallað er um
truflandi þætti í gagnrýninni eru nefndir
Valgarður Egilsson og Agnar Helgason án
þess að bent sé á birtar rannsóknir þeirra,
en vísað í óbirt mat.
4) Í umræðunni um valvillur er tilfært
í gagnrýninni að kunnugt sé að nýgengi
krabbameina sé breytilegt eftir landshlut-
um, en sleppt að segja frá því að Reykjavík
og Reykjanes eru með hærra nýgengi,
þegar krabbameinin eru greind, heldur
en önnur svæði á landinu og munurinn á
Háhitasvæði og krabbamein
– svar við umfjöllun Helga Sigurðssonar og Ólafs G. Flóvenz
Vilhjálmur
Rafnsson
læknir og prófessor
Aðalbjörg
Kristbjörnsdóttir
doktorsnemi
í lýðheilsuvísindum