Tímarit Máls og menningar - 01.12.1961, Blaðsíða 17

ÍSLENZK ÞJÓÐERNISMÁL
starísemi við handritin, húsakynni íslendinga og fátækt væru slík að handritin
mundu grotna þar niður. En hér var um björgunarstarf að ræða af sama tagi
og einatt endranær gagnvart nýlendum og þjóðum minni máttar, af sama tagi
og klingir við enn í dag á íslandi. Handritunum var sópað burtu eins og öðru
úr eigu landsmanna, slíkt var ekki annað en rökrétt afleiðing af afbrotum
þeirra sem á Sturlungaöld báru ekki gæfu til að vernda fjöregg þjóöarinnar:
sjálfstæðið. Einn safnarinn sem hlóð skip sitt þessum dýrgripum sökk með
farminum í Atlantshaf. Enginn veit hver verðmæti týndust þar. Annar sá sem
mest kvað að hafði safnað blóma þeirra saman í Skálholti þar sem hann
dvaldist vetrarlangt og lét senda þau á eftir sér með dönsku herskipi til Hafnar.
Jón Helgason fer um það svofelldum orðum í Handritaspjalli: „... og þá voru
bækur Árna Magnússonar reiddar þangað úr Skálholti á 30 hestum. Þessi lest
með sín þungu koffort er eins og táknmynd um niðurlæging íslands þar sem
hún silast áfram með bækur þess úr hinum foma menningarhöfuðstað til
hins danska skips í Hafnarfirði.“ Stór hluti af þessu safni fórst í hinum mikla
bruna í Kaupmannahöfn skömmu síðar, 1728. Hverjum íslendingi sem veit
þessa sögu alla, og þó hann skynji ekki nema brot af henni, verður þungt um
hjarta að hugsa til þessara hluta. En niðurlægingin var ekki nema önnur hlið
málsins. Þjóðhöfðingjar NorÖurlanda gerðu ekki út sendimenn sína til að
smala íslenzkum handritum í bj örgunarskyni við þau. Þeir ásældust þau eftir
að vitnaðist meðal fræðimanna af ritum Arngríms lærða að á hinar fomu
skinnbækur íslendinga voru skráð rök fyrir sögu og tilveru þessara ríkja og
stefna húmanismans erlendis tók að beina huganum að þjóðfræðum almennt.
Fyrir þessu er gerð hin skýrasta grein í hinu mikla riti Jakobs Benediktssonar
um Arngrím lærða. Nokkrir erlendir reyfarahöfundar höfðu fundið upp þann
hátt að gera ísland vegna fjarlægðar að efniviði skringilegra frásagna og
skrifa níðrit um Island. Þessi endurtekni óhróður um land og þjóð varð til
þess að Amgrímur lærði, sennilega að tilhlutan Guðbrands biskups, reis upp
og samdi varnarrit á latínu fyrir íslendinga svo sem frægt er orðið. Þar var
málsvöm íslands í fyrsta sinn flutt fyrir umheiminum, en um leið lýsti Arn-
grímur hinum þjóðlega arfi íslendinga og bókmenntaauði þeirra og vakti þar
með athygli á honum erlendis. Með stoltum orðum lýsir Jón Helgason þessu:
„Á árinu 1593 gerðist sú nýjung í menningarlífi íslendinga að prentuð var
í Kaupmannahöfn lítil bók á latínu, samin af íslenzkum höfundi: Arngrimus
Jonas Islandus stendur á titilblaðinu, það er útlagt Arngrímur Jónsson íslend-
ingur. Þetta er í fyrsta sinni að íslenzkur maður kveður sér hljóðs erlendis
með því að birta á prenti bók á alþjóðatungu lærðra manna, sem þá var; í
351