Tímarit Máls og menningar - 01.06.1963, Blaðsíða 7

VERULEIKI OG YFIRSKIN
en vafasamt hvort slíkar aðstæður
séu yfirleitt hugsanlegar í þessari
hálfu heimsins eins og þróuninni er
nú komið.
íslenzk menning nýrri tíma hefur
verið mikil þegar hún hefur ekki snú-
ið sér frá þjóðlífinun í tepruskap,
heldur glímt við veruleika þess; þeg-
ar hún hefur haft nægan þrótt og þor
til að stuðla að endursköpun þess, og
blásið landslýð í brjóst því trausti að
honum væri ekki ofurefli að móta
samfélagið skynsamlega og við sitt
hæfi, en þyrfti ekki að vera leiksopp-
ur afla sem hann hefði engin tök á.
Það er raunar að skilja: þegar hún
liefur haft byltingarsinnað inntak.
Þannig náði íslenzk menning bylting-
arsinnuðum hápúnkti fyrir og um
miðja 19. öld, og bjó að árangri þess
róttæka áhlaups fram yfir aldamót,
þó því tjói ekki að neita að eymd
þjóðlífsins og ofstyrkur tregðuaflsins
leyfðu aldrei þessum byltingarsinn-
uðu þáttum að eflast til fulls þroska.
íslenzk menning átti annað bylting-
arsinnað blómatímabil um það bil á
síðustu tveim áratugunum fyrir lýð-
einhverju dauffadái, óttann við aff þjóðin
muni brátt lognast alveg útaf. Þessi fjandi
lífleysisins heitir t. d. holtaþoka hjá Fjöln-
ismönnum; „viff getum fengið nóg af aung-
vitum þó við biðjum ekki,“ segir Jón Sig-
urffsson (Bréf, nýtt safn, bls. 236); „Þaff
hefur lengi veriff svo að orffi kveffiff um oss
íslendinga, að vjer svæfum og þyrftum
endilega að vakna,“ stendur í fyrsta tölu-
blaði Þjóðólfs.
veldisstofnunina, og nú í fyllri merk-
ingu, þar eð rætur byltingarafls henn-
ar stóðu nú í þjóðfélaginu sjálfu
miklu fremur en á 19. öld, þegar póli-
tíkin og menningin áttu oft við að
etja það ídealistíska ósamkomulag
sem gagnbyltingaröflum Evrópu tókst
að vekja á afturhaldstímunum eftir
1814.
En það má mikið vera ef „vamar-
staðan“ hefur ekki einkennt meira ís-
lenzkt menningarlíf þessi tuttugu ár
sem liðin eru frá stofnun lýðveldisins
en menn mundu kannski vera tilbúnir
að viðurkenna í fljótu bragði. Satt er
það að ýmis ytri tákn gætu virzt
benda til annars. Hrósum vér oss ekki
til að mynda af endurskipulagningu
almennra skólamála, vexti og við-
gangi háskólans, stofnun Þjóðleik-
húss, umbrotum í listum og bók-
menntum? Jú, vér hrósum oss af
þessu öllu — stundum. En annað veif-
ið, og án þess að nokkurt samband
virðist við sjálfshólið, má heyra
furðu háværar og tíðar óánægjuradd-
ir og vonbrigða; þær berast úr öllum
áttum þessar raddir, og það er ekkert
efamál að þær verða æ fleiri með
hverju árinu sem líður. Mönnum
finnst þeir skynja einhver ískyggileg
tákn upplausnar, sundrungar, uppguf-
unar í menningarlífi íslendinga, og
hver býður upp á þá skýringu sem
hann hefur vit til. Einn segir kannski
að fólk sé alltof lengi í skólum, annar
að vér séum of pólitískir, þriðji að
101