Tímarit Máls og menningar - 01.06.1963, Blaðsíða 11

VERULEIKI OG YFIRSKIN
beina öllum kröftum að því að halda
í það sem til er, bj arga því sem bj arg-
að verður, og í samræmi við þessa
skoðun er menningarleg nýsköpun
tortryggð, þar eð hún getur aldrei
farið fram án þess hróflað sé við því
gamla. Hér við bætist að einhvers-
konar hugleysi, vantraust, hjartabilun
er einmitt oft einkenni þeirra sem
eiga dýra menningararfleifð eins og
vér íslendingar. Þeir halda að detti
af henni gullhringarnir ef hún fer að
kasta sér út í hinn hræðilega nútíma.
Ég get ekki varizt þeirri hugsun að
nú, eftir að Háskóli íslands hefur
staðið í fimmtíu ár og iðkendur ís-
lenzkrar sögu og mennta hafa marg-
falt bolmagn á við það sem áður var,
hljóti það að vera merki eitthvað
svipaðrar hjartabilunar hversu miklu
meiri rækt íslenzkir húmanistar
leggja við vom foma menningararf,
fornbókmenntirnar og hið forna
þjóðfélag, en þann arf sem 19. öldin
skilaði oss í hendur. Ástundun hins
forna menningararfs ber að vísu laun
sín í sjálfri sér, vegna þess að þekk-
ing á merkilegu fyrirbæri er fullgilt
markmið út af fyrir sig. Hinar fornu
bókmenntir hljóta einnig að vera
hvetjandi afl allri viðleitni nútíma ís-
lendinga, af því að smámennskan og
barnaheimilishugarfarið sem Halldór
Laxness minntist á fyrir skemmstu
eiga þar engin ítök. Loks verður því
varla neitað að enn í dag á sálarlíf
hinnar íslenzku þjóðar rætur sem ná
til þessa upphafs, þannig að vér get-
um ekki einusinni skilið sjálfa oss
nú, hvað þá sögu vora á seinni öldum
án þess að líta aftur til hinnar fornu
menningar.
En þó fín menningararfleifð sé
dýrmæt, þá er þó eitt nauðsynlegt: að
hún sé lifandi í nútímanum en ekki
múmía, — að skýring hennar sé ekki
býsantínismi, heldur viðleitni til að
hjálpa þjóðinni að lifa í nútímanum.
Og þess ber ekki að dyljast að mikið
skortir á að samhandið við hina
fornu menningu sé lífrænt, margir
þættir eru rofnir og verða varla
tengdir aftur, j afnvel þó líklegt sé að
beita megi árangursríkari aðferðum
til skýringar íslenzkri fornmenningu
en gert hefur verið hingaðtil. Islend-
ingar nútímans standa frammi fyrir
heild hinnar fornu menningar sem
annarlegu fyrirbæri. Auðvitað mætti
telja það til ólíkinda ef þessu væri
öðruvísi farið: þjóðfélög eru vön að
breytast meira en svo á sex eða sjö
öldum að núlifendur hafi beinan að-
gang að lífstúlkun og lífsformi svo
fjarlægra forfeðra. Raunar er aldrei
um það að ræða að hægt sé að hafa
full not af menningarafurðum lið-
inna tíma með öðru móti en því að
lœra að skilja þann þjóðfélagsveru-
leika sem þær eru sprottnar úr. Aðr-
ar aðferðir stuðla aðeins að blekk-
ingu og sj álfsblekkingu.
Ég held að kenningin um samhengi
105