Tímarit Máls og menningar - 01.06.1963, Blaðsíða 50

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
hann einhvers, sem er til nota í daglegu lífi. Af því, hvernig hann býður fram
samninginn, muntu sjá, að hann er vanur synjunum og ákúrum. Kúratorinn
bendir honurn á, að lýðveldið veiti honum frelsi til rannsókna, endaþótt það
borgi líka illa; hann svarar, að hann hafi lítið að gera við þetta frelsi, úr því
hann hefur ekki það næði, sem góð borgun tryggir. Þarna væri rétt af þér að
finnast hann ekki vera alltof skipandi í óþolinmæði sinni, að öðrum kosti
kemur fátækt hans ekki nógu skýrt í Ijós. Því litlu seinna rekstu á hann altekinn
hugsunum, sem þarfnast nokkurra skýringa: boðberi nýs tíma hins vísinda-
lega sannleika hugleiðir, hvernig hann getur prettað lýðveldið um peninga
með því að bjóða því stj örnukíkinn sem sína eigin uppfinningu. Furðulostinn
muntu sjá, að i þessari uppfinningu, sem hann rannsakar í tómi í því skyni
að sölsa hana undir sig, sér hann ekki nema íáeina skudi. Haldirðu hinsvegar
áfram með annað atriði, muntu uppgötva, að meðan hann er að selja signor-
iunni í Feneyj um uppfinninguna með ræðu, sem er full af svívirðilegum lygum,
hefur hann þegar nærriþví gleymt þessum peningum, af því hann hefur komið
auga á stjarnfræðilega þýðingu tækisins auk hinnar herfræðilegu. Varan, sem
hann var knúinn til að bjóða fram — við skulum láta það heita svo núna —
reynist hafa mikið gildi fyrir einmitt þær rannsóknir, sem hann varð að fara
frá til að bjóða hana fram. Þegar hann við athöfnina, þar sem hann tekur
með steigurlæti á móti hinum óverðskulduðu heiðursvottum, bendir hinum
lærða vini sínum á undursamleika uppfinningarinnar — láttu ekki fara fram
hjá þér, hversu hátterni hans hæfir vel sviði — muntu rekast á miklu dýpri
geðshræringu í fari hans, heldur en horfumar um peningalegan ávinning
gætu fram kallað. Endaþótt loddaraskapur hans, skoðaður á þennan hátt, sé
ekki mjög mikilvægur, sýnir hann þó, hversu ákveðinn þessi maður er að
ganga hina hægu leið og nota vitsmuni sína í óæðri sem æðri tilgangi. Mikils-
verðari prófraun bíður hans, og gera ekki sérhver svik áframhaldandi svik
auðveldari ?
64 Með því að setja hið gestíska efni þannig fram nær leikarinn tökum á
persónunni, um leið og hann nær tökum á „frásögunni“. Fyrst frá henni, frá
afmarkaðri samantekt allra viðburða leikritsins, getur hann, eins og í einu
stökki, komizt að fullnaðarmynd sinni af persónunni, sem felur í sér alla ein-
staka drætti. Ef hann hefur gert allt, sem hann getur, til að furða sig á mót-
sögnunum í margvíslegum afstöðum hennar, sér þess meðvitandi, að hann
mun líka þurfa að láta áhorfendur furða sig á þeim, þá gefur frásagan honum
í heild sinni færi á að tengja saman þau atriði, sem eru sjálfum sér gagnkvæð;
144
i