Tímarit Máls og menningar - 01.06.1968, Qupperneq 55

Halldór Laxness á krossgötum
grein fyrir viðhorfum sínum í tveim-
ur ferðabókum, sem birtu í öllum
höfuðatriðum jákvæða afstöðu til
byltingarinnar og stjórnarstefnunn-
ar: / Austurvegi (1933) og Gerska
œvinlýriS (1938). Meðal annars
sætti Halldór sig við hina opinberu
rússnesku túlkun á réttarhöldunum í
Moskvu undir forystu saksóknara
ríkisins Vysjinskijs gegn Bucharin,
Tuchatjevskij og fleirum.
í Skáldatíma kveður við allt ann-
an tón og nú eru hinar neikvæðu
hliðar stjórnarkerfisins dregnar fram
í dagsljósið af miklum hita. Halldór
fullyrðir ekki hvað sízt að kenni-
setningamoldviðri hafi verið látið
hæta upp það sem aflaga fór í fram-
kvæmd. Nú afneitar hann einnig fyrri
bókum sínum frá Rússlandi. Hann
skýrir þær svo sem hann hafi verið
afvegaleiddur sumpart af rússneskum
leiðsögumönnum sínum, sumpart af
þeirri tilhneigingu að sjá og trúa því
sem hann vildi sj á og trúa. Auglj ósar
misfellur voru afsakaðar með hinum
yfirþyrmandi byrjunarörðugleikum
þessarar miklu þjóðfélagsbreytingar;
allir skuggar hurfu í ljósi draumsýn-
arinnar um hið sósíalistíska fram-
tíðar- og hamingjuríki. Eða svo vitn-
að sé til orða Halldórs sjálfs:
Stærsta axarskaft okkar vinstrisósíalista
fólst í trúgirni. Það er í flestum tilfellum
meiri glæpur að vera auðtrúa en vera lyg-
ari. Við höfðum hrifist af byltíngunni og
bundum vonir okkar við sósíalisma. Sann-
ur tómás trúir hinsvegar ekki að lausnar-
inn hafi risið upp þó hann þreifi á nagla-
förunum og síðusárinu. Við trúðum ekki
þó við tækjum á því hvílíkt þjóðfélags-
ástand var í Rússlandi undir Stalín. Við
trúðum ekki af því aðrir lygju að það
væri gott, heldur af því að við lugum því
að okkur sjálfir. Afneitun staðreynda fylg-
ir oft dýrmætustum vonum manna og hug-
sjónum. Aðeins óvinir sósíalismans tóku
um þessar mundir mark á staðreyndum um
Stalín og stjórn hans (Skáldatími, bls.
303).
Kröftugustu úthúðunina fær Jósef
Stalín, sem lýst er sem ómennskum
harðstjóra. Hér sem annars staðar er
Halldór ósmeykur við stóryrði og
þversagnir:
Annars hlýtur það að vera mikil hugg-
un fyrir kommúnistahatara alstaðar í heim-
inum uin leið og málsbót fyrir Stalín, að
talið er að liann hafi aldrei í starfsferii
sínum látið gera útaf við aðra menn en
kommúnista á eigið frumkvæði, enda hef-
ur hann sennilega látið koma fyrir kattar-
nef fleiri kommúnistum, að minnsta kosti
kommúnistaforíngjum, en nokkur annar
maður. lfann sá fyrir öllu því forustuliði
sem nokkurs var nýtt innan kommúnista-
flokks Ráðstjórnarríkjanna, að því er
Krústsjoff lýsti fyrir mönnum 1956, og lét
strádrepa blómann af herforingjum Rauða
hersins ýmist að undangenginni réttar-
seremoníu eða án dóms og laga (Skálda-
tími, bls. 289).
Islenzkir hægrimenn voru náttúr-
lega himinlifandi yfir að Halldór virt-
ist loks játa yfirsjónir sínar vegna
stjórnmálavillu sinnar. Það var ekki
laust við að marga í þeim flokki lang-
45