Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Síða 33

Saga í þágu samtíðar
Samtíðarhyggja í verki
Sigurður lætur ekki sitja við orðin tóm. Sjálft meginmál bókarinnar ber öll
helstu einkenni sagnfræðirits sem er ritað út frá sjónarmiði samtíðarhyggju.
Hér má fyrst nefna það sem blasir fyrst við að höfundur grípur oft til
samtímans til samanburðar við söguefni sitt. Kaflinn um söguöld (132—42)
er til dæmis að mestu leyti samanburður á þjóðfélagi þess tíma og tíma
höfundar. Líka notar höfundur samtímatilvísanir í smáum atriðum og hikar
ekki við að taka á viðkvæmum blettum í samtíð sinni til að ýta við lesendum
(318): „Þessir frændur [d: Sturlungar] þurftu nýtt athafnasvið (Lebensraum,
eins og nú er kallað) fyrir ráðríki sitt . . .“
I annan stað ber efnisval höfundar öll merki þess að vantrú hans á
staðreyndasöfnun hafi verið ósvikin. Margur venjubundinn sjálfsagður
fróðleiksmoli þjóðarsögunnar er ekki með hér, og nánast aldrei er drepið á
nokkurt atriði án þess að það sé tengt við stærri heild og falli þannig inn í þá
yfirlitsmynd af þjóðfélaginu sem höfundur vill sýna okkur. Miklu frekar er
að höfundur gleymi sér við almennar hugleiðingar sem eiga að skýra
söguefnið. I kafla um uppruna íslenskrar menningar skrifar hann til dæmis
meira en tvær blaðsíður um hvaða gildi ætterni yfirleitt hafi (77—79).
I þriðja lagi fellir höfundur alveg blygðunarlaust gildisdóma sem vísinda-
hyggjumönnum þættu óviðeigandi í sagnfræðiriti. Samanburðurinn á sögu-
öldinni og 20. öldinni sem ég var að tala um er í rauninni samanburður á
ágæti hvors skeiðs fyrir sig. Grunnhugtök kaflans (og fleiri kafla í bókinni)
eru sótt í heim mats og gilda en ekki staðreynda. Raunar er kaflinn að mestu
leyti mælsk vörn fyrir söguöldina og þjóðveldisskipulagið. Um leið verður
hann ádeila á samtíð höfundar, stundum alveg tæpitungulaus (141—42):
Háski sá, sem vofir yfir lýðræði nútímans og hefur víða gert það svo valt, er
framar öllu fólginn í fláttskapnum, þegar almenningi er talin trú um, að hann
sé kúgaður samkvæmt umboði frá honum sjálfum, eða hann er fyrst féflettur
og síðan látinn þiggja sína eigin eign í mútur og náðargjafir. Það er sannast
sagt, þótt sorglegt sé, að talsvert af beru ofbeldi, sem menn þora að klóast við,
er bærilegt í samanburði við prúðbúið og vátryggt ranglæti.
Eftir þessa tilvitnun er kannski óþarfi að taka fram að höfundur rækir vel
þá skyldu sagnfræðings sem vill hafa áhrif á samtíð sína að búa rit sitt
aðlaðandi stíl. Þó að bókin sé óneitanlega helst til langorð með köflum er
textinn slíkt hunang að yndi hlýtur að vera að lesa hann. Eg ætla hér aðeins
að taka dæmi um eitt einkenni sem ég held að sagnfræðingar mættu vel læra
af, og það er dirfska höfundar að beita óhátíðlegri gamansemi. Þetta gerir
hann einkum með því að bera skyndilega og óvænt saman við eitthvað úr
allt annarri átt og opna þannig ferska sýn til viðfangsefnisins. Þegar hann er
23