Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Side 69

Hugmyndafraði Sigurðar Nordal
staðreyndaþekkingu, en leiddu ekki til sannrar menntunar. I samræmi við
það lögðu Sigurður og aðrir áherslu á (andlega) menningu í stað (efnislegrar)
siðmenningar. Og ein greinin á sama meiði er áhuginn á tettasamfélaginu
eða þjóðríkinu (Gemeinschaft), sem íslenska þjóðveldið var talið dæmi um,
í stað nútímasamfélagsins (Gesellschaft), sem talið var samsafn firrtra
einstaklinga, skilgreint af peningaafstæðum.14
Hugmyndin um ættasamfélag er náskyld lífheildarhugtakinu (organisma-
hugtakinu), sem er ein undirstöðuhugmynd rómantísku hugmyndafræðinn-
ar. Forna samfélagið var skv. henni talið vaxið náttúrulega og eðlilega eins
og jurt, ómeðvitað og heildstætt, án mikillar verkaskiptingar, og siðræn
menntun (eða vitneskja) leiddi beint til siðlegrar hegðunar í slíku þjóðfélagi.
Andstætt því voru nútímasamfélag og nútímaverk talin of meðvituð, of
sundruð og úrkynjuð. I úrkynjunarhugmyndinni fólst að samfélagið eða
verkið væri of blandað framandi þáttum til að þar næðist eðlilegt jafnvægi
milli hins upprunalega (t. d. innlenda) og hins nýja (erlenda). Raunvirk
afleiðing bábiljunnar um úrkynjun varð að hægt var að fordæma það sem
henta þótti sem „bastarða", kynblendinga. Frægasta dæmi þess eru auðvitað
gyðingaofsóknir nasista, en úrkynjunarkenningar gátu líka komið fram í
bókmenntamati þegar haldið var fram að íslenskar bókmenntir á 14. öld
hefðu verið bornar ofurliði af aðskotaáhrifum eða Einar H. Kvaran af
aðskotastefnu realismans, eða þegar Jakob J. Smári sakaði Halldór Laxness
og Davíð Stefánsson um að vera bastarðar undir írskum áhrifum (Eimreiðin
1931, 303—4). Sú hugmynd um jafnvægi eða hreinræktaðan stofn, sem þar
kemur fram, er að sjálfsögðu algerlega háð duttlungum skoðandans. A
millistríðsárunum sögðu hægrisinnaðir höfundar stundum að sósíalisminn
og sú stefna að vilja hækka skatta væri erlend og óþjóðleg, en sú stefna sem
samræmdist eðli Islendinga í skattamálum fælist í að lækka skattana (sbr.
Vörður 18/7 1925), og hljóta sömu aðilar að hafa verið hressir með Sigurð
Nordal þegar hann sagði að skólabyggingar út um alla hreppa væru upp-
reisn gegn forlögunum.
Áratugina fyrir og eftir aldamót kom fram merkastur andróður móti yfir-
borðssýn pósitífismans í svokallaðri lífsheimspeki. Hún einkenndist af vilja-
heimspeki, algyðistrú, andskynsemisstefnu og hugmyndinni um þekkingar-
gildi tilfinninga, innsæi og skilning gegnum innlifun. Nietzsche, Bergson og
Dilthey voru helstu merkismenn lífsheimspekinnar. Bergson fjallaði m. a.
um innsæi sem skilningshátt og er innsæisheimspeki við hann kennd.
Dilthey skilgreindi muninn á því að skýra og að skilja, og kvað hann
skýringar einkum eiga við í raun- og náttúruvísindum en skilning í
mannvísindum. Þetta má tengja því þegar Sigurður Nordal segir Islendinga
vita of mikið um sögu sína miðað við hvað þeir skilji (Isl. menning, 35).
59
L