Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Síða 98

Tímant Mdls og menningar
að fordæma Nútímann heldur leiða þeir í ljós tvíræðni þessa tímabils sem
eins og allt sem mannlegt er felur í sér vísi að eigin hnignun strax í fæðingu.
Þessi tvíræðni gerir á engan hátt lítið úr síðustu fjórum öldum í Evrópu-
sögu, öldum sem ég hef taugar til, ekki síst þar eð ég er ekki heimspekingur
heldur rithöfundur. Og við hliðina á Descartes set ég Cervantes sem braut-
ryðjanda Nútíma.
Ef við föllumst á þá hugmynd að heimspeki og vísindi hafi misst sjónar á
veruleika mannsins, birtist okkur enn skýrar, að með Cervantes fæðist
voldug evrópsk listgrein sem er ekkert annað en stöðug rannsókn á þeim
veruleika sem vísindunum yfirsést.
Það nægir að ljúka upp Tíma og neind til að ganga úr skugga um að þau
tilvistarþemu sem Heidegger kryfur í verki sínu höfðu þegar verið afhjúp-
uð, sýnd og rýnd af skáldsögunni um fjögurra alda skeið. Eitt af öðru höfðu
hin ýmsu svið tilverunnar hlotið skáldsögulega umfjöllun: í samtíma
Cervantesar spyr skáldsagan sig út í eðli ævintýrsins; hjá Samuel Richard-
son rannsakar hún „það sem gerist hið innra“, afhjúpar leyndarlíf tilfinn-
inganna; með Balzac varpar hún ljósi á rótfestu mannsins í sögunni; hjá
Flaubert er það terra til þess tíma incognita hins hversdagslega; Tolstoj
beinir sjónum að því hvernig hið óskynsamlega grípur inn í mannlegt atferli
og ákvarðanir. Tíminn er tekinn til umfjöllunar: hið óhöndlanlega liðna
augnablik hjá Marcel Proust; óhöndlanlegt núið hjá James Joyce. Hjá
Tómasi Mann koma goðsögur úr djúpi tímans og fjarstýra okkur. O. s. frv.
O. s. frv.
Skáldsagan er dyggur förunautur mannsins frá upphafi Nútíma. Það er þá
sem „þekkingarástríðan“ (sú sem Husserl áleit innsta eðli evrópuandans)
gagntekur skáldsöguna og beinir henni inn á rannsókn á raunverulegu lífi
mannsins og varðveitir það gegn „verugleymd“. Þetta er sá skilningur sem
ég legg í orð Hermanns Broch og samsinni sjálfur: „einasta réttlæting
skáldsögunnar felst í afhjúpun á því sem skáldsagan ein fær afhjúpað.“
Skáldsaga sem ekki bregður ljósi á áður óþekkt tilverusvið á sér enga
siðferðisstoð. Þekkingarleit er eina skylda skáldsögunnar.
Mig langar til að bæta við að skáldsagan er verk Evrópumanna, uppgötv-
anir hennar tilheyra Evrópu allri þótt þær hafi verið gerðar á hinum ýmsu
tungumálum. Saga evrópsku skáldsögunnar er fólgin í þessu samhengi
uppgötvana en ekki samlagningu þess sem skrifað hefur verið. Það er í þessu
samhengi sem gildi skáldverks verður fyllilega skilið og metið.
3.
Um þær mundir er Guð hafði smám saman dregið sig í hlé frá veraldar-
vafstrinu, hætt að ákveða hvað bæri að gera, skilja á milli góðs og ills og
88