Tímarit Máls og menningar - 01.02.1984, Blaðsíða 100

Tímarit Máls og menningar
stofnanir á borð við lögreglu, dómstóla, heim fjármála og glæpa, her og
Ríki. Old Balzacs þekkir ekki sælt iðjuleysi Cervantesar og Diderot. Hún er
sest upp í lest sem nefnist Saga. Það er auðvelt að stíga upp í hana en erfitt að
stökkva af. Ekki svo að skilja að fyrrnefnd lest bjóði enn sem komið er upp
á neinar hremmingar. Hún býr m. a. s. yfir vissum töfrum; farþegarnir eiga
í vændum spennandi ævintýri og í kaupbæti von um að komast áfram í
lífinu.
Enn síðar, í Frú Bovary, hefur sjóndeildarhringurinn skroppið svo saman
að hann minnir einna helst á girðingu. Ævintýrin gerast handanvið og
söknuðurinn er ómældur. I uppdráttarsýki hversdagsins öðlast draumar og
draumórar veglegan sess. I stað glataðs óendanleika hins ytri heims er
kominn óendanleiki andans. Einhver fegursta tálsýn Evrópu blómstrar:
blekkingin mikla um einstaklinginn, einstakan og óviðjafnanlegan.
En um leið og Sagan eða ígildi hennar: ofurmannlegt afl almáttugs
samfélags nær tökum á manninum, missir draumurinn um óendanleika
andans töframátt sinn. Sagan býður ekki lengur gull og græna skóga, í hæsta
lagi stöðu mælingamanns. K. andspænis dómstólnum, K. gegn Kastalanum,
hvers er hann megnugur? Ekki mikils. Leyfist honum að láta sig dreyma
eins og frú Bovary forðum? Oðru nær, klemman sem hann er kominn í er of
ógnvekjandi og uppsvelgir allar hans hugsanir og tilfinningar. Honum er
ókleift að leiða hugann að öðru en málaferlum sínum, stöðu sinni sem
mælingamaður. Óendanleiki sálarinnar ef einhver var virðist nú manninum
álíka gagnslaus og botnlanginn.
5.
Skáldsagan og Nútíminn hafa verið samferða. Ef litið er yfir farinn veg
hlýtur maður að undrast hve leiðin er raunar stutt og afmörkuð. Er það ekki
sjálfur Don Kíkóti sem eftir fjögurra alda ferð snýr aftur til þorpsins
dulbúinn sem landmælingamaður? Forðum tíð lagði hann upp með þeim
ásetningi að halda á vit ævintýranna en heimkominn í þorpið sem klúkir við
rætur kastalans á hann ekki lengur kosta völ, ævintýrið er honum uppálagt:
hlálegt þjark við kerfið út af villu í pappírunum hans. Að liðnum fjórum
öldum, hvað hefur þá hent ævintýrið, þetta fyrsta viðfangsefni skáldsögunn-
ar? Hefur það snúist í skopstælingu á sjálfu sér? Hvað táknar það? Að
vegferð skáldsögunnar ljúki í mótsögn? Það er engu líkara. Og mótsögnin
er ekki bara ein, þær eru margar. Góði dátinn Sveik er ef til vill síðasta
stórbrotna skemmtisagan. Gegnir ekki furðu að þessi gamansaga skuli
jafnframt vera styrjaldarsaga sem hefur að athafnasviði her og vígvöll?
Hvernig er eiginlega komið fyrir stríðinu og hörmungum þess úr því þau
eru orðin að aðhlátursefni?
90